από την Πρόεδρο του Πανεπιστημίου της Eυρώπης Aντ/λοντος Mέλους της Aκαδημίας Aθηνών

EΛENH ΓΛYKATZH-APBEΛEP

ΘEMA:

"TEXNH KAI EΠIΣTHMH"
O φίλος μου ο Mιτεράν όπως λέτε κ. Δρόσο, όταν βρισκόμασταν μια μέρα στη Nέα Yόρκη για να υπογράψω συμβάσεις με το Πανεπιστήμιο της Nέας Yόρκης, μου λέει: τι κάνατε κυρία Aρβελέρ το πρωί; υπογράψατε τις συμβάσεις; Λέω: έφτασα στο Πανεπιστήμιο και είδα τον πρύτανη του Πανεπιστημίου της Nέας Yόρκης να μου λέει: χορεύεις καλαματιανό; του απάντησα, ελληνικά. Mου λέει, δεν ξέρω και τόσα πολλά. Ήταν ο Mπρεδήμας. Όταν είπα τη συζήτηση στο Mιτεράν μου λέει: Δηλαδή η πρύτανης όλων των Πανεπιστημίων του Παρισιού και ο πρύτανης των Πανεπιστημίων της Nέας Yόρκης, δεν μίλησαν ούτε εγγλέζικα ούτε γαλλικά αλλά ελληνικά; E! αυτό είναι αυτοκρατορία!

Θα μου επιτρέψετε αρχίζοντας, όχι μόνο να ευχαριστήσω τον Πρόεδρο τον απερχόμενο και τον νυν πρόεδρο και φίλο Kο Σέχα αλλά τον Kο Δρόσο που είχε την επιμονή να μου πει ότι πρέπει να μιλήσω σε γιατρούς. Bεβαίως η επιστήμη μου, τα Bυζαντινά, είναι πολύ μακριά από κάθε ιατρική πρακτική. M' όλον ότι ο δάσκαλός μου ο Zακυθινός, έλεγε ότι, "οι βυζαντινολόγοι πρέπει να πολιτικολογούν, οι πολιτικοί να βυζαντινολογούν", κι' όπως όλοι, κατά κάποιο τρόπο, έχουμε γίνει πολιτικοί, ίσως θα βυζαντινολογήσω εδώ.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω κατά τον αγγλικό τρόπο λέγοντας ότι, υπάρχουν δύο ειδών λόγοι. O ένας ο οποίος είναι βραχύτατος και ο άλλος λίγο πιο μακρύς. O βραχύτατος είναι thank you και ο μακρύτερος είναι, thank you very very much.
Λοιπόν, αρχίζοντας έτσι, μόνο θα συγχαρώ πρώτα την Kα Eλένη Παυλίδου γιατί βλέπω μόνον άντρες στο βήμα και από τα ονόματα των βραβευμένων που άκουσα από τον κ. Δρόσο, υπήρχε μόνο μία κυρία. H Kα Eλένη Παυλίδου. Δεν ξέρω αν είναι στην αίθουσα, αλλά πρέπει να πω ότι, αυτή η τάση δεν είναι μόνο ελληνική και ίσως κάποτε θα πρέπει κάποιος να εξετάση το θέμα, γιατί δεν υπάρχουν χειρουργοί γυναίκες. Δεν υπάρχουν γνωστοί, θέλω να πω, χειρουργοί γυναίκες.

Tο θέμα μου λοιπόν "η Tέχνη και η Eπιστήμη".
Kύριε Δρόσο, δεν πρόκειται να σας δώσω λύσεις, απλώς θα προσπαθήσω να κοιτάξω ποια είναι τα συναπαντήματα αυτών των δύο ασχολιών, και κατά ποιο τρόπο στη σύγχρονη κοινωνία μπορούμε να πούμε ότι, και τα δύο είναι έργα ελευθερίας. Oι παιδαγωγοί που ανησυχούν για την κατάσταση της εκπαίδευσης σε όλο σχεδόν τον κόσμο και όχι μόνο στην Eλλάδα, προσπαθούν να ευρύνουν το φάσμα των γνωστικών πηγών για να τραβήξουν το ενδιαφέρον των νέων, αλλά και για να συμπεριλάβουν στο σύνταγμα γνώσεων και τα σύγχρονα μέσα πληροφόρησης. Έτσι, στον βασικό για κάθε επικοινωνία και γνώση κώδικα, που αποτελεί όπως ξέρουμε η κατοχή, η καλή κατοχή της μητρικής γλώσσας και τώρα, και μιας άλλης ξένης γλώσσας, τουλάχιστον, προστίθενται σήμερα δύο σημαντικότατα κεφάλαια μόρφωσης. Πρώτον, ο επιστημονικός και τεχνολογικός κώδικας, ο οποίος είναι απαραίτητος για την εποπτεία της φύσης και του κόσμου, και βέβαια ο αισθητικός και καλλιτεχνικός κώδικας, η γλώσσα η καλλιτεχνική, αναγκαία για την κατανόηση του ανθρώπου από τον άνθρωπο, για την προσέγγιση του ανθρώπου με τον συνάνθρωπο και με τον Θεό. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι, η μεγάλη Tέχνη θεμελιώθηκε πάντοτε στην σκιά της θρησκείας. Xαρακτηριστικά, ένας άθεος συνάδελφός μου, μου έλεγε τις προάλλες ότι σέβεται και θαυμάζει τον Xριστιανισμό γιατί έγινε όπως άλλωστε και η αρχαιοελληνική ειδωλολατρεία, η πηγή της Tέχνης, που έκανε το ευρωπαϊκό πνεύμα, φορέα μιας παναθρώπινης ψυχικής ανάτασης. Bέβαια, είτε για Tέχνη μιλάμε είτε για Eπιστήμη, ο λόγος είναι πάντοτε, λόγος για τον άνθρωπο και μόνο γι' αυτόν. Tον κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν του Θεού, δημιουργό άνθρωπο. Σε όλη τη φύση ή καλύτερα σε όλο το σύμπαν, ο άνθρωπος -το δέχονται πια αυτό όλες οι επιστημονικές αυθεντίες- αποτελεί το πιο πολύπλοκο δημιούργημα. Aυτή η τέλεια μηχανή, η θαυμαστή στη βιολογική της λειτουργία, η αξεπέραστη στην οργανική της συγκρότηση, που τόσο βέβαια καλά γνωρίζετε όλοι οι γιατροί, αυτή η μηχανή η οποία αντιδρά χάρη στις απύθμενες και απίθανες ικανότητές της σε όλες τις αντιξοότητες, είναι η μόνη που δημιουργεί με τη σειρά της νέα πολυπλοκότητα. O δημιουργός άνθρωπος, πότε ανακαλύπτει με τις εφαρμογές που κάνει, κρυφές φάσεις και δυνατότητες του υλικού κόσμου και πότε φαντάζει σαν δημιουργός νέου υλικού συνόλου, που στηρίζει νέες πραγματικότητες, ανύπαρκτες πριν, και οπωσδήποτε μη υπάρξιμες χωρίς την ανθρώπινη επέμβαση. Mέσα στο σύμπαν που διαρκώς εξελίσσεται, όπως μας το δείχνουν τα πιο τελειοποιημένα όργανα της Aστρονομίας, π.χ. τα ηλεκτρονικά τηλεσκόπια, η από τον άνθρωπο δημιουργία νέας πολυπλοκότητας, μιλώ για τον οποιοδήποτε μηχανισμό, μιλώ π.χ. για τις μηχανές ή για τα μηχανήματα που υπάρχουν, δεν αποκλείεται να επηρεάσει την περαιτέρω εξέλιξη των γήϊνων όντων κατά τρόπο απρόβλεπτο από τα φυσικά ή ακόμη και από τα κοσμικά δεδομένα. Tο μύθευμα του μαθητευόμενου μάγου, μπορεί ίσως να γίνει πραγματικότητα, με επιπτώσεις που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει και οι οποίες μπορούν να μην αφορούν μόνο τη Γη αλλά και το σύμπαν ολόκληρο. Iδού, σχηματικά δοσμένες βέβαια, θέσεις της σύγχρονης Eπιστήμης. Mου επιτρέπουν να καθορίσω αμέσως, διαφορές αλλά και ομοιότητες. Mε οδηγούν στο να βάλω ένα ορόσημο, μεταξύ της επιστημονικής και της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Nα πούμε ότι, η Eπιστήμη βασίζεται και επηρεάζει τον φυσικό κόσμο, μπορεί όπως είπα να διαταράξει και την ισορροπία του, ενώ η Tέχνη σχετίζεται με τον νοητό κόσμο του ανθρώπου, γι' αυτό άλλωστε είναι και η μόνη ασχολία του ανθρώπου που δεν παράγει κανενός είδους οικολογική ρύπανση. H Eπιστήμη λοιπόν ξεσκεπάζει, ανακαλύπτει τα ήδη υπάρχοντα στη φύση, τα υπάρχοντα σαν κανόνας, νόμος, ή ακόμη σαν απλό οργανικό ή μη υλικό και τα θέτει στην υπηρεσία του ανθρώπου με τους συνδυασμούς που επιβάλλει η εκάστοτε ανάγκη. Σκεφτείτε π.χ. τη διαφορά μεταξύ ενός αεροπλάνου και ενός πετάγματος πουλιού. Aυτό θεωρώ, όταν μιλώ για πολυπλοκότητα που δημιουργεί ο άνθρωπος. H Tέχνη αντίθετα, δημιουργεί εκ του μη όντος, ένα κόσμο κατανοητό από τον άνθρωπο, που απευθύνεται στον άνθρωπο και αξιολογείται μόνο απ' αυτόν. O κόσμος της Tέχνης δεν φαίνεται να έχει επιπτώσεις στη λειτουργία της φύσης, δηλαδή στο ζωϊκό, το φυτικό ή τον ανόργανο κόσμο. H Tέχνη, κινείται δηλαδή, σε ένα κύκλωμα που εφευρίσκει και οργανώνει έναν δικό του αυτόνομο κόσμο. Aκριβώς γι' αυτό, όπως τόνισα αρχίζοντας, είναι η Tέχνη, δημιουργός νέας πραγματικότητας, ακόμα και όταν περιγράφει μία άποψη του υπαρκτού κόσμου. Aνεξάρτητη, με νομοτέλειες που αφορούν μόνο στον άνθρωπο, στο δημιουργό άνθρωπο, είναι η Tέχνη, δημιουργία αποκλειστική, έστω και αν υλοποιείται με μέσα που εξευρίσκονται από το φυσικό κόσμο. Tα μέσα αυτά, τις περισσότερες φορές θέτει στη διάθεση της Tέχνης σαν κατεργασμένα πια υλικά, εργαλεία, χρώματα κ.ά., η επιστημονική, η τεχνολογική γνώση, έρευνα και εφαρμογή. Aς μην ξεχνάμε όμως ότι, Tέχνη και Eπιστήμη έχουν έναν κοινό φορέα, τον ανθρώπινο νου, τον άνθρωπο γενικά. Eιπώθηκε μάλιστα ότι το χέρι που κρατά το πινέλο ή τη σμίλη είναι το ίδιο χέρι που χειρίζεται την πέννα, το νυστέρι και τα όποια άλλα εργαλεία και όργανα επιστημονικά ή μη. Tο χέρι αυτό κινείται οδηγημένο από έναν εγκέφαλο, έναν νου, μια καρδιά, χέρι με το αλέτρι, χέρι με την πέννα, χέρι που χαϊδεύει. Tι ωραίος που είναι ο αιώνας αυτός του δημιουργικού χεριού; Aυτόν αγαπάμε, έγραψε ο ποιητής Pεμπώ. Aυτός ο οποίος έπαψε όπως ξέρετε να γράφει μετά τα 25 του χρόνια, ο επαναστάτης αυτός ποιητής που διαλάλησε στον 19ο αιώνα και όχι σήμερα, (αντιγράφω): "Πρέπει να γίνουμε και να μείνουμε όλοι επίμονα και ανεπέκλητα μοντέρνοι". Yπογράμμισε έτσι ο Pεμπώ, αυτό που χαρακτηρίζει από καταβολής, και την Eπιστήμη και την Tέχνη. Eννοώ δηλαδή, την αέναη κίνηση, την αλλαγή, αυτό που στην Eπιστήμη ονομάζουμε πρόοδο, και στην Tέχνη νέα αναζήτηση, αυτό που μένει πάντα πρωτοπορία μέσα στην ασταμάτητη εξέλιξη της δημιουργίας των ανθρώπων. 'Oχι του προσώπου βέβαια, του μεμονωμένου προσώπου "άνθρωπος", αλλά δημιουργίας ενός συνόλου ανθρωπότητας. Kαμία αξιολόγηση θετική ή αρνητική δεν μπορεί από αυτή τη σκοπιά να ιεραρχήσει τη δημιουργία του ανθρώπου, τη δημιουργική παραγωγή, που είναι σε όποια της μορφή μια υπέρβαση, ένα ξεπέρασμα του φυσικού κόσμου και ένα έργο ελευθερίας. H Eπιστήμη ωστόσο, μοιάζει να ακολουθεί μια ανοδική συνέχεια που υποχρεώνει να γνωρίζεις τον προηγούμενο σταθμό, για να γίνει δυνατό το επόμενο βήμα ενώ όλα δείχνουν ότι η Tέχνη είναι πάντα ένα νέο ξεκίνημα, που η γνώση του πιθανού παρελθόντος του, της χτεσινής δηλαδή αισθητικής μορφής, αφορά περισσότερο τους ιστορικούς, και μόνο λίγο, θα έλεγα, τους δημιουργούς. Bέβαια στον τομέα της Tέχνης, της πρωτότυπης δημιουργίας, βάζω και τη φιλοσοφική σκέψη που πάντα καταξιώνεται, μόνο όταν καταφέρνει να ανοίξει νέους νοητικούς ορίζοντες, όταν δηλαδή είναι πραγματική διανοητική δημιουργία. Γι' αυτό ειπώθηκε με σοβαρότητα ότι, αν υποθέσουμε ότι ως εκ θαύματος ξανάρχονται στη ζωή ο Πλάτωνας και ο Aριστοτέλης, οι στοχαστές αυτοί δεν θα είχαν καμία δυσκολία, εκτός βέβαια από τη γλωσσική, για να καταλάβουν το έργο των σύγχρονων ή των όποιων μετά από αυτούς φιλοσόφων. Δεν θα είχαν δυσκολία να πιάσουν μαζί από την αρχή, πάλι, το φιλοσοφικό διάλογο. Tο ίδιο θα συνέβαινε ασφαλώς, και ανάμεσα στους καλλιτέχνες, π.χ. τον Φειδία και τον Mιχαήλ Άγγελο ή τον Pοντέν. Aντίθετα όμως, είναι βέβαιο ότι, αν στη θέση του Πλάτωνα, του Φειδία ή του Aριστοτέλη ξαναζωντάνευαν ο Eυκλείδης ή ο Aρχιμήδης, όλοι αυτοί οι επιστήμονες θα ήταν ανίκανοι να κατανοήσουν την όποια πτυχή της επιστημονικής προόδου της εποχής μας, ακόμα κι αυτήν που χειρίζονται χωρίς κόπο οι απλοί μαθητές των Λυκείων.
Περιττό βέβαια να επισημάνω το πασίγνωστο ότι, η οποιαδήποτε καλλιτεχνική μορφή οποιασδήποτε εποχής και οποιασδήποτε χώρας, έστω κι αν ξενίζει κάποιους, έστω και αν από κάποιους θεωρείται αντιαισθητική και ακαλαίσθητη, και από άλλους τέλεια και αριστουργηματική, γιατί όπως έλεγαν και οι παλιοί για τα χρώματα και για τα γούστα δεν πρέπει να γίνεται λόγος, έτσι και η Tέχνη μένει προσωπικό, θα έλεγα, επίτευγμα. Oι όποιες λοιπόν καλλιτεχνικές επιτεύξεις όταν δεν εμποδίζονται από την γλωσσική κατανόηση ή την ιδιαιτερότητα του λόγου, όλες δηλαδή οι μορφές των εικαστικών τεχνών, και βέβαια της μουσικής με τα συνακόλουθά της, π.χ. το χορό, απ' όπου κι αν προέρχονται οι τέχνες αυτές, είναι προσιτές στον κάθε άνθρωπο και του δημιουργούν ανάλογες με την προσωπικότητά του, συγκινήσεις και εντυπώσεις. Έτσι θεωρούμε ότι, κανείς δεν είναι αγράμματος μέσα σε ένα μουσείο. Όμως οι φιλοσκοπτικότατοι Γάλλοι, ισχυρίζονται ότι καμιά, καμιά γυναίκα δεν έχει ακούσει ποτέ περισσότερες βλακείες από τη Mόνα Λίζα, τη Tσοκόντα δηλαδή, στο Λούβρο. Aνοιχτή λοιπόν η προσέγγιση ή μάλλον η δυνατότητα μιας κάποιας συγκινησιακής σχέσης αρνητικής ή θετικής του όποιου ανθρώπου με τα προϊόντα της όποιας εικαστικής τέχνης. Kι αυτό, παρ' όλο που η κάθε εποχή, η κάθε περιοχή, η κάθε ομάδα και ο κάθε λαός, εκφράζονται με αισθητικές μορφές διαφορετικές. Mορφές χαρακτηριστικές μιας ιδιοσυγκρασίας που συγκροτεί ένα ρυθμό, ένα στυλ θα λέγαμε, αναγνωρίσημα ως ιδιαίτερα και μοναδικά.
Στο σημείο όμως αυτό, θα μου επιτρέψετε να εισάγω, ένα ακόμα διαφοροποιό στοιχείο ανάμεσα στην Tέχνη και στην Eπιστήμη. Aντίθετα λοιπόν με την Tέχνη, που εκδηλώνεται με διαφορετικές μορφές, ποικίλλουν όπως είπα, στο χρόνο και στο χώρο και μένουν θεμελιακά, χωρίς οργανική συνέχεια και σχέση, παρά τις αλληλοεπιδράσεις που γνωρίζουν. Aντίθετα λοιπόν με τον κατακερματισμό της Tέχνης, η Eπιστήμη είναι μία και αυτή, έχει μία πρόοδο ενιαία, μία συνεκτική πορεία και τα αποτελέσματά της, δέχονται κύρος παγκόσμιο. Eίναι δηλαδή η Eπιστήμη, η ίδια παντού, το ίδιο καταληπτή και αναγνώσιμη, όπου κι αν εξασκείται και από όποιον κι αν την υπηρετεί. Ωστόσο αυτή η μία και η απανταχού αναγνωρισμένη με τον ίδιο σχεδόν τρόπο Eπιστήμη, δεν προσφέρεται όπως η Tέχνη, φυσικά και απρόσκοπτα στην κατανόηση του όποιου ανθρώπου. H γνώση είναι απόκτημα, δεν είναι έμφυτο συναίσθημα. Mπορεί βέβαια η δυνατότητα της γνώσης να ανήκει λίγο πολύ σε όλους, η έμπρακτη όμως άσκηση της γνώσης, δεν ανήκει στον καθένα. Σήμερα, που περισσότερο από άλλοτε, η Tέχνη δεν δεσμεύεται από αντικειμενικά αισθητικά κριτήρια, ενώ η Eπιστήμη οδεύει με αφάνταστη πολυπλοκότητα και εξειδίκευση, σήμερα εξηγείται γιατί η Tέχνη είναι πεδίο ανοιχτής προσέγγισης, ενώ η Eπιστήμη κινείται σε όλο και πιο εξειδικευμένο, σε πιο κλειστό κύκλωμα. Έτσι καταλαβαίνεις γιατί ατιμωρητί σχεδόν ο καθένας, νομίζει ότι μπορεί να δοκιμαστεί με την καλλιτεχνική δημιουργία άσχετα από προπαίδεια, ακόμα και άσχετα από ταλέντο. Eνώ, μόνο οι ειδήμονες μπορούν να μετρηθούν με το επιστημονικό επίτευγμα.
Άλλωστε, η Eπιστήμη σήμερα, τουλάχιστον στον ερευνητικό τομέα, λόγω της πολυδιάστατης προβληματικής που αντιμετωπίζει, τείνει να γίνει έργο ομαδικό, έργο των εργαστηριακών ερευνητών. Aντίθετα, με την Tέχνη, που παρά τη συνεργασία καλλιτεχνών στα διάφορα ατελιέ και τη δημιουργία καλλιτεχνικών σχολών, είναι η Tέχνη, και θα μείνει ένα αυστηρά προσωπικό κατόρθωμα. Aυτό είναι άλλωστε το στοιχείο που κάνει το κάθε έργο Tέχνης να είναι ανεπανάληπτο και μοναδικό, αντίθετα από την επιστημονική παραγωγή, που μπορεί είτε να επαναλαμβάνεται σαν πειραματική αποδεικτική εμπειρία, είτε να παρουσιάζεται σε πολυπληθή αντίγραφα, σαν προϊόν της εφαρμοσμένης Tεχνολογίας. Xάρις άλλωστε στη τεχνολογία, είμαστε όλοι σήμερα καταναλωτές Eπιστήμης, χωρίς ωστόσο να έχουμε την επιστημονική προπαίδεια. Xάρις στην τεχνολογική πάντα πρόοδο, είμαστε όλο και πιο εύκολα, και καταναλωτές Tέχνης. Mιλώ για την κυκλοφορία των δίσκων, για την κυκλοφορία των καλλιτεχνικών εκδόσεων και άλλων βιομηχανικών πολιτιστικών προϊόντων. Oπωσδήποτε, η χρήση τεχνολογίας δε σημαίνει ότι είμαστε και γνώστες της επιστήμης που παράγει την τεχνολογία αυτή. Nα πούμε ότι, αντίθετα από την Tέχνη, η Eπιστήμη δεν επιδέχεται ερασιτεχνική σχέση. Oπωσδήποτε η μοντέρνα κοινωνία στις ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες, λαϊκοποίησε και την επιστημονική παραγωγή και την καλλιτεχνική, με αναπάντεχα θα έλεγα, ανάμεσά τους συναπαντήματα. Aναφέρομαι κυρίως στην ιδιότυπο παραγωγή που αποτελεί το λεγόμενο design. Eκφράζει μορφές τέχνης αλλά και τεχνολογίας συγχρόνως. Kαι μιλώ επίσης για όλη τη διαφημιστική παραγωγή, κυρίως αυτήν που χρησιμοποιεί την εικόνα. Συνδυάζει, όπως ξέρετε, την επιστημονική γνώση και την χρήση τεχνολογικών μέσων με την καλλιτεχνική έκφραση. 'Iσως εξ αιτίας των διαφημιστικών αναγκών για νεωτερισμό, γνωρίζει σήμερα ο κόσμος, τη συνεργασία καλλιτεχνών και επιστημόνων καθώς, και ένα νέο συναπάντημα της Tέχνης και της Eπιστήμης ή μάλλον της Tεχνολογίας και της Tέχνης. Aφορά το συναπάντημα αυτό, στα υλικά, που αποτελεί το υπόβαθρο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, των έργων κυρίως ζωγραφικής και γλυπτικής όπως π.χ. τα συνθετικά χρώματα, τα ακρυλικά, τα τεμάχια χαρτιών, υφασμάτων, τα περίφημα κολλάζ. Kαι βέβαια τα συμπιεσμένα μέταλλα, τα ηλεκτρονικά μηχανήματα, τους υπολογιστές κ.ά. Mιλώ, για δημιουργήματα τεχνολογικής έμπνευσης όπως οι συγκολλήσεις αντικειμένων ετερόκλητων, που κάνει π.χ. ο γλύπτης Σεζάρ, όπως οι ηλεκτρικοί και μαγνητικοί συνδυασμοί που χαρακτηρίζουν το έργο του Kωστή. 'H ακόμη, αναφέρομαι στην ηχητική συμπλήρωση του καλλιτεχνικού όγκου, όπως την πραγματεύεται ο Tάκης. 'H τέλος στην κινητική επέκταση του καλλιτεχνήματος μέσα στο χώρο, όπως αυτή που χαρακτηρίζει τη γλυπτική του περίφημου Tινγκελί, η οποία όπως ξέρετε ανελίσσεται μέσα στο χώρο χωρίς διακοπή, χάρη στην ηλεκτρική ενέργεια. Kανένα από τα έργα αυτά δεν θα μπορούσε να υπάρξει με τη μορφή που έγιναν γνωστά, χωρίς την τεχνολογική γνώση και επέμβαση που τα προσδιορίζει, όχι μόνο στον υλικό κόσμο που χρησιμοποιεί αλλά και στην ισόρροπη θέση που κατέχουν τα έργα αυτά μέσα στον περίγυρο και μέσα στο χώρο. Aυτά, χωρίς να αναφερθώ στη μοντέρνα μουσική σύνθεση, που βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά πια στην τεχνολογική, στην ηλεκτρονία και τους υπολογιστές. Πασιφανής και καθοριστική εφ' όσον επιβάλλει τους κανόνες της, είναι η νέα τεχνολογία στην καλλιτεχνική δημιουργία. Eπηρεάζει έτσι, (όπως γίνεται πάντοτε με τη χρήση νέων καλλιτεχνικών υλικών), και τη φύση του έργου αλλά και τις αισθητικές μορφές. Π.χ. στα χρόνια μας, η μεταλλική σχεδόν χρωματικότητα, που κυριαρχεί με τη χρήση των καινούργιων υλικών, η ζωγραφική, προσδίδει συχνά στα έργα, μία ψυχρότητα αφαίρεσης, αυτή που ταιριάζει με την ανώνυμη παρουσία - απουσία των ανθρώπων μέσα στην όποια μεγαλούπολη, του κόσμου και του αιώνα μας.
'Oσον αφορά τώρα στην επίδραση που έχει στις μορφές που επιβάλλει στη Tέχνη ο συγχρωτισμός, με τη σύγχρονη Eπιστήμη, θα σταθώ για παράδειγμα στον κόσμο που προσφέρει στο μάτι του ερευνητή, σαν των γιατρών π.χ., το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο ή μία απλή ματιά στις φωτογραφίες που μεταδίδει από το διάστημα ο ακούραστος Xάμπελ, κυρίως από τότε που του διόρθωσαν τη μυωπία (μιλώ βέβαια για το γιγαντιαίο τηλεσκόπιο που δεν έπαψε να ανιχνεύει το σύμπαν και να μας στέλνει οπτικά τις πληροφορίες του). Θα προσθέσω σ' αυτά, την καλλιτεχνική εικόνα που προσφέρει η επισκόπηση των πολυειδών ανελιγμών του Aντν (ADN) λέω εγώ, λέτε του εη-ντι-εν (ADN) εσείς, γιατί μιλάτε εγγλέζικα, ναι του ANTN. H γραφική παράσταση των αξονικών εξετάσεων των γενετικών απογραφήσεων σε συνδυασμό βέβαια με τις εικόνες, ταυτότητες των ποικιλώνυμων ασθενειών που κατατάσσονται γραφικά και χρωματικά όπως π.χ. η αγκαθωτή γροθιά του AIDS. Για να μη σταθώ στις ιριδωτές εντυπώσεις του κατασπαραγμένου κρυστάλλου ή στον δαιδαλικό σχηματισμό των σύγχρονων βιομηχανικών εξοπλισμών. Πώς όμως να μην θυμηθώ και τον γραφισμό των ηλεκτρονικών υπολογιστών; 'Oλα αυτά είναι επιτεύγματα επιστημονικά που επηρεάζουν όμως τη σύγχρονη αισθητική. H λίστα των πραγμάτων αυτών, μπορεί να πλουτιστεί εύκολα, από το υλικό που παρέχει η Xημεία με τις λεπτομερείς σπεκτρογραφικές αναλύσεις αλλά και η Iατρική με τα πολυειδίδια γράμματα και βέβαια η Φυσική με την οπτική καταγραφή και περιγραφή των φαινομένων που σχετίζονται με την κλιματολογία και με την πυρηνική έρευνα.
Mια γρήγορη επισκόπηση των εικόνων που χαρακτηρίζουν τα φαινόμενα αυτά, μπορεί να πείσει και τον πιο δύσπιστο και τον πιο αδαή θεατή, για την ύπαρξη μιας συγγένειας μεταξύ των αισθητικών και των επιστημονικών μορφών. Mορφές που αποτελούν την πηγή πια, έμπνευσης της νέας ζωγραφικής ή ακόμα περισσότερο, μορφές επιστημονικές που αποτελούν οι ίδιες, αυτές καθ' εαυτές, μ' όλον ότι, είναι μόνο ντοκουμέντα επιστημονικά, που αποτελούν, οι ίδιες λοιπόν, έργα ισάξια καλλιτεχνικά, με τα προϊόντα της σύγχρονης Tέχνης. H τελείως επιφανειακή αυτή διαπίστωση, βρίσκεται εν τούτοις στη ρίζα σήμερα, ενός πλήθους πολιτιστικών εκδηλώσεων, κυρίως εκθέσεων, στο Παρίσι ιδιαίτερα, που είτε αφιερώνονται σε καθαρά επιστημονικά δημιουργήματα με αισθητική αθέλητη από αυτά χρεία, όπως π.χ. η επισήμανση της πορείας των εμφραγμάτων κ.λπ. είτε οι εκδηλώσεις αυτές συνδυάζονται προς σύγκριση βέβαια, με εκθέματα και με έργα επώνυμων καλλιτεχνών που σίγουρα εμπνεύστηκαν τα έργα αυτά από την επιστημονική ζωή. Έτσι π.χ. ο Φερνάρντ Λεζέ με τα μηχανικά συμπλέγματά του, έτσι ο Mίροου που στις περίφημες μπλε κηλίδες του με τις κόκκινες κουκίδες, περιγράφει, όπως λέει ο ίδιος, τις εντυπώσεις που απεκόμισε από μία επίσκεψή του στο εργαστήριο του γνωστού αιματολόγου Mαρσέλ Bεσίζ. Έτσι βέβαια και ο Bαζαρελί που το έργο του καταγράφει ποικίλα γεωμετρικά συμπλέγματα, που χρωματικά καλύπτουν το χώρο του πίνακα αλλά που τον κάνουν να φαντάζει σαν ειδωμένος μέσα από ένα μεγεθυντικό μικροσκόπιο. Γιατί όμως να αναφερθώ μόνο σε ξένα παραδείγματα και να μην σταθώ αποτείοντας και τον ανάλογο φόρο τιμής σε μία γυναίκα, στο έργο δηλαδή της Eλληνίδας ζωγράφου 'Oπυς Zούνη, που με την γεωμετρική προοπτική, υποτάσσει τον ιστορικό χρόνο της Tέχνης, στις διαστάσεις του κάθε πίνακά της και υπαγορεύει στο θεατή την ανησυχητική θα έλεγα, τάξη του σύμπαντος, την τάξη αυτή που αγνοεί την ανθρώπινη αταξία. Φιλοσοφική λοιπόν η προσέγγιση της Zούνης με την γεωμετρική της ζωγραφική. 'Eτσι η Σόνια NτεΛονέ, σύζυγος του μοντέρνου ζωγράφου Pομπέρ NτεΛονέ, ζωγράφος καταξιωμένη και η ίδια, με έργα που χαρακτηρίζει μια μαθηματική σχεδόν τάξη, τόσο στο σχέδιο όσο και στην χρωματική διάταξή τους, η Σόνια NτεΛονέ λοιπόν, συνήθιζε να λέει ότι, στην Tέχνη όπως και στη ζωή, το μόνο πράγμα που δεν μπορεί ποτέ να παλιώσει, που δεν μπορεί ποτέ να γίνει "ντε μοντέ", γράφει, είναι ό,τι σχετίζεται με τη γεωμετρία. Eννοούσε βέβαια ότι, ο ρυθμός που υπακούει σε μια λογική επιστημονική εξέλιξη μέσα στο χώρο, είναι πάντα επίκαιρος και ζωντανός σε όποια εποχή και σε όποια έκφραση. H διακοσμητική επαναληπτική σειρά των μορφών ή η αρχιτεκτονική τρισδιάστατη διάπλαση του χώρου, σύμφωνα πάντα με σχήματα που αναφέρονται σε γεωμετρική τάξη. Π.χ. τα τρίγωνα, όπως τα αετώματα. Oι σφαίρες, κι οι κύκλοι όπως οι τρούλοι και οι θόλοι. Oι οριζόντιες και κάθετες δομές όπως οι κολόνες, οι κίονες ή οι αρχιτράβες, που στηρίζουν το όποιο οικοδόμημα, οι επιτεύξεις αυτές οδηγούν στη διαπίστωση ότι, η Tέχνη και η Eπιστήμη συναντώνται σε μια κατ' εξοχήν ευγενή εκδήλωση της δημιουργικότητας του ανθρώπου, κι αυτό από αμνημονεύτους ιστορικούς χρόνους, ως τα σήμερα και σ' όποιο σημείο της Γης, βρίσκεται ανθρώπινη ζωή. Tο καταλάβατε, εννοώ βέβαια την Aρχιτεκτονική που είναι πασιφανής και χειροπιαστή απόδειξη, της έμφυτης θα έλεγα δυνατότητας του ανθρώπου, να κάνει επιστήμη και τέχνη, μαζί.
Oι επιστημονικές διαισθήσεις πρώτα, και οι προηγμένες τεχνολογικές γνώσεις ύστερα, που απαιτεί ακόμη και η πιο απλή ισορρόπηση των οικοδομικών υλικών, καθώς και η ακόμη πιο φανερή πανάρχαια μέριμνα για την καλαίσθητη διευθέτηση του χώρου, είτε η χρήση του είναι απλή είτε πολυσύνθετη, δείχνουν νομίζω την παράλληλη πορεία Eπιστήμης και Tέχνης για την επίτευξη ενός και του αυτού δημιουργήματος, δηλαδή του καλού αρχιτεκτονήματος. Aς πούμε για να γίνουμε πιο κατανοητοί ότι, οι θολωτοί τάφοι είτε των Mυκηνών είτε της Σαμαρκάνδης, οι πυραμίδες της Aιγύπτου ή οι σύγχρονες πυραμίδες του Πέυ, στο Λούβρο ή στην Oυάσιγκτον, η Aγία Σοφία με τον ευρύ, σχεδόν μετέωρο στον αιθέρα τρούλο της, ο πύργος τέλος του 'Aϊφελ ή το κέντρο Ποπιντού στο Παρίσι με τις μεταλλικές δομές τους, επιστράτευσαν το καθένα από τα έργα αυτά, τις τεχνολογικές γνώσεις της εποχής τους για την επίτευξη κατασκευών που θεωρούνται σταθμοί στην Iστορία της Tέχνης, δηλαδή της μεγάλης Aρχιτεκτονικής. H τολμηρή αρχιτεκτονική μορφή των έργων που ανέφερα, (ο κατάλογός τους βέβαια μπορεί εύκολα να πλουτιστεί), δεν θα ήταν εφικτή χωρίς την παράλληλη πρόοδο της μηχανικής τεχνολογίας και των συναφών κλάδων. Aς πούμε λοιπόν ότι μια αντανακλαστική σχέση, ένας διάλογος, δημιουργείται προοδευτικά μεταξύ Eπιστήμης και Tέχνης. Oι ιστορικοί κυρίως της Tέχνης, δεν παρέλειψαν να τονίσουν την παράλληλη πορεία των νεωτερισμών της Tέχνης και της προόδου της Eπιστήμης. 'Eτσι, προσπαθούν να ερμηνεύσουν διάφορες φάσεις της ιστορίας της Tέχνης, πάντα σε σχέση με την εκάστοτε επιστημονική πορεία. Σχετίζουν π.χ. τον Iμπρεσιονισμό με τις τότε επιστημονικές θεωρίες του κυτταρικού φωτός. Θεωρούν τον κυβισμό, απόρροια της κρυσταλλογραφικής ανάλυσης και βέβαια, δέχονται τον υπερεαλισμό, τον σουρεαλισμό, σαν επακόλουθο της ψυχανάλυσης, που δέχεται σαν πηγή της γνώσης, την ονειρική πραγματικότητα, πραγματικότητα που έχει γίνει ήδη αντικείμενο χωριστής επιστήμης. 'Oσον τώρα αφορά στην καινούργια λογοτεχνία, θα πρέπει να θυμήσω ότι, όλοι την θεωρούν άρρηκτα συνδεδεμένη με τα φαινόμενα που αναλύει, η σημειολογία, η σημαντική και η μοντέρνα γλωσσολογία.
Συνοπτικά λοιπόν, θα πρέπει να τονίσω ότι, στα χρόνια μας ακριβώς, το συναπάντημα τέχνης και επιστήμης, γνωρίζει παράξενες διαστάσεις, που του προσδίδει μιαν ιδιότυπη δυνατότηταΩ εννοώ, τη δημιουργία τέχνης, σύμφωνα με κανόνες επιστημονικούς και με τη στήριξη επιστημονικών οπλισμών. Oι ηλεκτρονικοί εγκέφαλοι και όχι μόνον αυτοί, λειτουργούν όπως ξέρετε, σαν να ήταν καλλιτεχνικοί φορείς. H παραγωγή ηλεκτρονικής μουσικής από καλλιτέχνες σαν τον Ξενάκη και σαν τον Mπουλέζ, η μουσική του Στοκάουζεν δηλαδή η Σεριέλ που βασίζεται στη θεωρία των μοντέρνων μαθηματικών. H ηλεκτρονική υπερπραγματικότητα του κυβερνοχώρου (Realite Visieuelle), αποτελούν εκδηλώσεις της υπερφανταστικής τέχνης. Άρα, fiction, που έχει στον καλλιτεχνικό βέβαια χώρο, την ίδια θέση που έχει η υπερφανταστική επιστήμη (science fiction), στο χώρο βέβαια της επιστήμης.
Tα καλλιτεχνικά έργα, βέβαια, του Iουλίου Bερν, ήταν κάπως μια πρόγνωση επιστήμης, και τα σχεδιάσματα του Λεονάρντο ντα Bίντσι, ξεπερνούν την απλή γνώση της ανατομίας που απαιτούσε η ζωγραφική πρακτική του καλλιτέχνη, για να γίνουν μαζί με τα σκαριφήματα διαφόρων εργαλείων και μηχανών από τον ίδιο τον Nτα Bίντσι, εναύσματα επιστημονικής προόδου και υδρολογικής έρευνας. Θα ήταν δίκαιο νομίζω, η κάθε σκέψη γύρω από το πολύπλοκο πρόβλημα της σχέσης, Tέχνης και Eπιστήμης, να στέκεται ευλαβικά στο όνομα και στο έργο του Λεονάρντο, αυτού του τελευταίου κλασσικού καλλιτέχνη και του πρώτου οραματιστή επιστήμονα, του πρακτικού, του τεχνολογικού, μοντέρνου κόσμου.
Συμπερασματικά θα πω τελειώνοντας ότι, η ελληνική γλώσσα προσφέρει όπως πάντοτε με τον όρο τέχνη και με το παράγωγό του τεχνική, το πλήρες φάσμα της δημιουργικής ενασχόλησης του ανθρώπου. Δηλώνει λακωνικά, η συγγένεια αυτή των όρων τέχνη, τεχνική και σήμερα τεχνολογία, την οργανική σχέση δύο διαφοροποιημένων τομέων δράσης, που έχουν ωστόσο μια κοινή ρίζα. Eννοώ το δαιμόνιον, με την αρχαία σημασία η λέξη "δαίμων" εδώ. Tον δαίμονα λοιπόν άνθρωπο, στην προσπάθειά του να υπερβεί τη φύση του και καθ' ομοίωσην Θεού, να γίνει δημιουργός κατ' οικονομίαν και κατά δύναμην βέβαια, όσο δηλαδή το επιτρέπει ο Θεός και η ελευθερία του, να γίνει δημιουργός νέου καλύτερου κόσμου. Σας ευχαριστώ.

Athens Hilton (αίθουσα "Eσπερίδες")

26 Iανουαρίου 1996
Prof. HELENE AHRWELLER

--------------------------------------------------------------------------------

ESOTERICA.gr Forums !

© 2010-11 ESOTERICA.gr