"Κάθε παιδί που πάει σχολείο μαθαίνει τι είναι ο χρόνος. Αλλά επίσης για κάθε παιδί φτάνει μια στιγμή, που βρίσκεται αντιμέτωπο με τα παράδοξα που γεννάει η καθημερινή μας αντίληψη για τον χρόνο. Θυμάμαι όταν ήμουν και ο ίδιος παιδί, πως ξαφνικά μου καρφώθηκε στο μυαλό η ερώτηση αν ο χρόνος θα μπορούσε να τελειώνει κάπου ή να συνεχίζεται επ άπειρον. Πρέπει να τελειώνει κάποτε, γιατί πως να συλλάβουμε την άπειρη παρουσία του που θα εκτείνεται μπροστά μας, αν ο χρόνος δεν έχει τέλος; Αλλά πάλι αν έχει τέλος τι συμβαίνει ύστερα;
Μελετώ την ερώτηση τι είναι ο χρόνος, κατά το μεγαλύτερο διάστημα της ενήλικης ζωής μου. Αλλά πρέπει να παραδεχτώ από την αρχή ότι δεν βρίσκομαι κοντύτερα στην απάντηση απ' ότι όταν ήμουν παιδί. Πράγματι μετά από αυτή όλη τη μελέτη, δεν νομίζω ότι μπορούμε ν' απαντήσουμε ούτε στην απλή ερώτηση: Τι πράγμα είναι αυτός ο χρόνος; Ίσως το καλύτερο πράγμα που μπορώ να πω για τον χρόνο είναι να εξηγήσω πως βάθυνε για μένα το μυστήριο του χρόνου καθώς προσπαθώ να το αντιμετωπίσω. Να ένα ακόμη παράδοξο του χρόνου, που το ανακάλυψα μόνο όταν μεγάλωσα. Όλοι μας ξέρουμε ότι τα ρολόγια μετράνε το χρόνο. Αλλά τα ρολόγια είναι σύνθετα φυσικά συστήματα και ως εκ τούτου υπόκεινται σε ατέλειες, φθορές και εξάντληση της πηγής ενέργειάς τους. Αν πάρω δύο πραγματικά ρολόγια, τα συγχρονίσω και τα αφήσω να λειτουργήσουν, μετά από λίγο καιρό θα διαφωνούν ως προς τον χρόνο που δείχνουν.
Ποιο από αυτά λοιπόν μετράει τον αληθινό χρόνο; Υπάρχει πράγματι μόνο ένας απόλυτος χρόνος, ο οποίος αν και μετρείται με ατέλειες από τα πραγματικά ρολόγια, είναι ο αληθινός χρόνος του Κόσμου; Μοιάζει πως μάλλον έτσι πρέπει να είναι, αλλιώς τι νόημα έχει να λέμε ότι ένα ρολόι πάει μπροστά ή πίσω; Από την άλλη μεριά πάλι, τι νόημα έχει να λέμε ότι υπάρχει ένας απόλυτος χρόνος, αν κανένας ποτέ δεν μπορεί να τον μετρήσει με ακρίβεια;
Η πίστη σ' έναν απόλυτο χρόνο γεννά άλλα παράδοξα. Θα υπήρχε ροή του χρόνου αν δεν υπήρχε τίποτα στο Σύμπαν; Αν κάθε τι σταματούσε, αν τίποτα δεν εξελισσόταν, θα συνέχιζε να ρέει ο χρόνος;
Από την άλλη πλευρά, ίσως δεν υπάρχει ένας μοναδικός απόλυτος χρόνος. Στην περίπτωση αυτή ο χρόνος είναι μόνο ότι μετράνε τα ρολόγια, και καθώς υπάρχουν πολλά ρολόγια τα οποία τελικά διαφωνούν, υπάρχουν και πολλοί χρόνοι. Χωρίς έναν απόλυτο χρόνο, μπορούμε μόνο να πούμε, ότι ο χρόνος ορίζεται σχετικά με κάποιο ρολόι που επιλέγουμε να χρησιμοποιούμε.
Αυτό σαν ιδέα φαίνεται ελκυστικό, διότι δεν απαιτείται να πιστέψουμε σε κάποια απόλυτη ροή του χρόνου την οποία δεν παρατηρούμε. Μας οδηγεί όμως σε κάποιο πρόβλημα αν γνωρίζουμε έστω και λίγα από φυσική.
Ένα από τα αντικείμενα που περιγράφει η φυσική είναι η κίνηση, και δεν μπορούμε να συλλάβουμε την έννοια της κίνησης χωρίς το χρόνο. Έτσι η έννοια του χρόνου είναι βασική για τη φυσική. Ας θεωρήσουμε τον πιο απλό νόμο κίνησης που ανακαλύφθηκε από τον Γαλιλαίο και τον Καρτέσιο και τυποποιήθηκε από τον Νεύτωνα. Ένα σώμα στο οποίο δεν δρα καμιά δύναμη, κινείται σε ευθεία γραμμή με σταθερή ταχύτητα. Ας μην απασχοληθούμε εδώ με το τι είναι η ευθεία γραμμή, (αυτό είναι το πρόβλημα του χώρου, το οποίο είναι τελείως ανάλογο με το πρόβλημα του χρόνου, αλλά δεν θα το θίξω εδώ.) Για να καταλάβουμε τι λέει αυτός ο νόμος, χρειάζεται να ξέρουμε τι σημαίνει να κινείσαι με σταθερή ταχύτητα. Η έννοια αυτή απαιτεί την έννοια του χρόνου, καθώς κάτι κινείται με σταθερή ταχύτητα όταν διανύει ίσα διαστήματα σε ίσους χρόνους.
Μπορούμε τότε ν' αναρωτηθούμε: Ως προς ποιο χρόνο είναι η κίνηση σταθερή; Πρόκειται για τον χρόνο κάποιου ιδιαίτερου ρολογιού; Αν ναι πως θα ξέρουμε ποιο ρολόι να διαλέξουμε, αφού όπως παρατηρήσαμε λίγο πριν, όλα τα πραγματικά ρολόγια βαθμιαία θα αποσυγχρονιστούν το ένα με το άλλο. Ή μήπως ο νόμος αναφέρεται σε έναν ιδανικό απόλυτο χρόνο;
Ας υποθέσουμε ότι υιοθετούμε την άποψη πως ο νόμος αναφέρεται σ' έναν ιδανικό απόλυτο χρόνο. Αυτό λύνει το πρόβλημα της επιλογής ρολογιού, αλλά θέτει άλλο πρόβλημα αφού κανένα ρολόι δεν μετράει αυτόν τον φανταστικό, ιδεατό χρόνο. Πως θα μπορούσαμε να είμαστε στ' αλήθεια σίγουροι ότι η διατύπωση του νόμου αυτού είναι σωστή, αν δεν έχουμε πρόσβαση σ' αυτόν τον απόλυτο ιδεατό χρόνο; Πως θα μπορούσαμε να διακρίνουμε αν κάποια φαινομενική επιτάχυνση ή επιβράδυνση ενός σώματος οφείλεται στην αποτυχία του νόμου, η απλώς στην ατέλεια του ρολογιού που χρησιμοποιούμε;
Ο Νεύτωνας όταν διατύπωσε τους νόμους της κίνησης, διάλεξε να λύσει το πρόβλημα της επιλογής ρολογιού, δεχόμενος την ύπαρξη ενός απόλυτου χρόνου. Κάνοντας κάτι τέτοιο βρέθηκε αντίθετος με την άποψη άλλων συγχρόνων του, όπως ο Descartes και ο Gottfried Leibniz, οι οποίοι πρέσβευαν ότι ο χρόνος είναι μόνο μια όψη των σχέσεων μεταξύ των πραγματικών αντικειμένων και των πραγματικών διαδικασιών στον Κόσμο. Ίσως η δική τους να είναι η καλύτερη φιλοσοφία, αλλά καθώς ο Νεύτωνας ήταν η αυθεντία του καιρού του, επικράτησε η άποψή του. Ο Albert Einstein, ο οποίος κατέρριψε την άποψη του Νεύτωνα για τον χρόνο, επαινούσε το θάρρος και την κρίση του Νεύτωνα να πάει κόντρα σ' αυτό που ήταν ξεκάθαρα η καλύτερη φιλοσοφική επιλογή, και έκανε τις συγκεκριμένες υποθέσεις για να επινοήσει μια φυσική που είχε νόημα.
Αυτή η διαμάχη, μεταξύ της άποψης του χρόνου ως απόλυτου και προϋπάρχοντος, και του χρόνου ως μιας αντανάκλασης των σχέσεων μεταξύ των πραγμάτων, μπορεί να δοθεί γλαφυρά με τον παρακάτω τρόπο. Φαντασθείτε ότι το Σύμπαν είναι μια σκηνή όπου ένα κουαρτέτο εγχόρδων η ένα γκρουπ της τζαζ πρόκειται να παίξει. Η σκηνή και η αίθουσα είναι προς το παρόν άδεια, αλλά εμείς ακούμε ένα τικ-τακ, σαν κάποιος να έχει ξεχάσει μετά την τελευταία δοκιμή, να κλείσει ένα μετρονόμο, που βρίσκεται σε μια γωνιά του κοίλου της ορχήστρας. Ο μετρονόμος που χτυπάει στην άδεια αίθουσα είναι το αντίστοιχο του φανταστικού απόλυτου χρόνου του Νεύτωνα, ο οποίος προχωράει αιώνια με σταθερό ρυθμό, πριν και ανεξάρτητα από καθετί που υπάρχει πραγματικά η συμβαίνει στο Σύμπαν. Οι μουσικοί εισέρχονται, το Σύμπαν ξαφνικά δεν είναι άδειο αλλά μπαίνει σε κίνηση, και αρχίζουν να παίζουν υφαίνοντας ο καθένας τη δική του ρυθμική τέχνη. Τώρα ο χρόνος που εισέρχεται στη μουσική τους δεν είναι ο απόλυτος προϋπάρχων χρόνος του μετρονόμου. Είναι ένας σχετικός χρόνος βασισμένος στην ανάπτυξη πραγματικών σχέσεων μεταξύ των μουσικών φράσεων. Το ξέρουμε ότι είναι έτσι επειδή οι μουσικοί δεν ακούνε το μετρονόμο. Ακούνε ο ένας τον άλλο, και ανάμεσα στις μουσικές εναλλαγές τους, παράγουν ένα χρόνο στη συγκεκριμένη θέση και στην παρούσα στιγμή μέσα στο Σύμπαν.
Όμως πάντα ο μετρονόμος βρίσκεται στη γωνιά του και χτυπάει χωρίς ν' ακούγεται από τους μουσικούς. Για τον Νεύτωνα ο χρόνος των μουσικών, ο σχετικός χρόνος δεν είναι παρά μια σκιά του πραγματικού, απόλυτου χρόνου του μετρονόμου. Κάθε ρυθμός που ακούγεται, όπως και ο χτύπος κάθε πραγματικού φυσικού ρολογιού, ακολουθεί ατελώς τον πραγματικό, απόλυτο χρόνο. Από την άλλη πλευρά, για τον Leibniz και άλλους φιλοσόφους, ο μετρονόμος είναι μια φαντασία που μας τυφλώνει μπροστά σ' αυτό που συμβαίνει πραγματικά. Ο μόνος χρόνος είναι αυτός που υφαίνουν οι μουσικοί με την μουσική τους.
Η διαμάχη μεταξύ απόλυτου και σχετικού χρόνου αντανακλά την ιστορία της φυσικής και φιλοσοφίας και ορθώνεται μπροστά μας στις μέρες μας, καθώς προσπαθούμε να καταλάβουμε ποια έννοια του χώρου και του χρόνου πρόκειται ν' αντικαταστήσει αυτήν του Νεύτωνα. Αν δεν υπάρχει απόλυτος χρόνος, τότε οι νόμοι της κίνησης του Νεύτωνα δεν έχουν νόημα. Αυτό που πρέπει να τους αντικαταστήσει πρέπει να είναι ένα διαφορετικό είδος χρόνου που να έχει νόημα όταν κανείς μετράει τον χρόνο με οποιοδήποτε ρολόι. Αυτό που μας χρειάζεται είναι ένας "δημοκρατικός" μάλλον χρόνος, παρά ένας "αριστοκρατικός" χρόνος, σύμφωνα με τον οποίο η ένδειξη οποιουδήποτε ρολογιού όσο ατελής και αν είναι, είναι ισότιμη με οποιουδήποτε άλλου.
Ο Leibniz βέβαια δεν μπόρεσε ποτέ να επινοήσει ένα τέτοιο νόμο. Ο Einstein όμως μπόρεσε και πρόκειται για μια από τις μεγάλες επιτυχίες της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας, ότι βρέθηκε ένας τρόπος να εκφράσουμε τους νόμους κίνησης κατά τρόπο ώστε να έχουν νόημα οποιοδήποτε ρολόι και αν χρησιμοποιήσει κανείς. Κατά παράδοξο τρόπο αυτό γίνεται με την απαλοιφή κάθε αναφοράς στο χρόνο μέσα στις βασικές εξισώσεις της θεωρίας. Το αποτέλεσμα είναι ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για τον χρόνο γενικά και αφηρημένα. Μπορούμε μόνο να περιγράφουμε πως αλλάζει το Σύμπαν με τον χρόνο αν όμως πούμε πρώτα στη θεωρία, ακριβώς ποιές πραγματικές φυσικές διαδικασίες θα χρησιμοποιηθούν ως ρολόγια για να μετρούν το πέρασμα του χρόνου.
Αν είναι έτσι λοιπόν τα πράγματα, γιατί λέω πως δεν γνωρίζω τι είναι πραγματικά ο χρόνος; Το πρόβλημα είναι ότι η Γενική Σχετικότητα είναι μόνο η μισή επανάσταση της φυσικής του 20ου αιώνα, γιατί υπάρχει επίσης και η κβαντική θεωρία. Και η κβαντική θεωρία που αναπτύχθηκε αρχικά για να εξηγήσει τις ιδιότητες των ατόμων και των μορίων, χρησιμοποιεί την σύμβαση του Νεύτωνα για έναν απόλυτο χρόνο.
Έτσι στη θεωρητική φυσική έχουμε επί του παρόντος, όχι μία αλλά δύο θεωρίες. Την Σχετικότητα και την Κβαντομηχανική, και αυτές βασίζονται σε διαφορετικές συμβάσεις για τον χρόνο.
Το κεντρικό πρόβλημα της θεωρητικής φυσικής επί του παρόντος είναι να συνδυάσει την Γενική Σχετικότητα και την Κβαντομηχανική σε μια ενιαία θεωρία της φυσικής, η οποία να μπορεί τελικά ν' αντικαταστήσει τη Νευτώνεια θεωρία που ξεπεράστηκε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Και πράγματι το εμπόδιο κλειδί για να το πετύχουμε αυτό είναι ότι οι δύο θεωρίες περιγράφουν τον Κόσμο με διαφορετικές σημασίες του χρόνου. Αν κάποιος δεν θέλει να πάει πίσω και να στηρίξει αυτή την ενοποίηση στην παλιά Νευτώνεια σημασία του χρόνου, είναι καθαρό ότι πρέπει να φέρουμε την αντίληψη του Leibniz για τον χρόνο μέσα στην κβαντική θεωρία. Κάτι τέτοιο δεν είναι ατυχώς και τόσο εύκολο.
Το πρόβλημα είναι ότι η κβαντική μηχανική επιτρέπει πολλές διαφορετικές και φαινομενικά αντιφατικές καταστάσεις να υπάρχουν συγχρόνως, όσο αυτές υπάρχουν σ' ένα είδος "σκιάς" δηλαδή "δυνάμει πραγματικότητας". (Για να το εξηγήσω αυτό θα έπρεπε να γράψω άλλη μια πραγματεία μεγέθους όπως η παρούσα πάνω στην κβαντική θεωρία). Αυτό εφαρμόζεται επίσης και στα ρολόγια, κατά τον ίδιο τρόπο που η γνωστή γάτα του Schrodinger της κβαντικής θεωρίας, μπορεί να υπάρχει σε μια κατάσταση ώστε να είναι συγχρόνως δυνάμει νεκρή και δυνάμει ζωντανή. Παρόμοια ένα ρολόι μπορεί να υπάρχει σε μια κατάσταση στην οποία αυτό δουλεύει με τον συνηθισμένο τρόπο αλλά συγχρόνως τρέχει και προς τα πίσω. Έτσι αν υπήρχε μια κβαντική θεωρία του χρόνου θα είχε να κάνει όχι μόνο με την ελευθερία επιλογής διαφορετικών φυσικών ρολογιών για να μετρούν το χρόνο, αλλά και με τη σύγχρονη παρουσία, τουλάχιστον δυνητικά, πολλών διαφορετικών ρολογιών. Το πρώτο, το μάθαμε από τον Einstein πως να το κάνουμε. Το δεύτερο έχει μέχρι τώρα αποδειχθεί ότι βρίσκεται πέρα από τη φαντασία μας.
Έτσι το πρόβλημα τι είναι ο χρόνος παραμένει άλυτο. Αλλά πρόκειται για κάτι ακόμα χειρότερο, αφού η σχετικότητα φαίνεται να απαιτεί άλλες μεταβολές στη σύλληψη του χρόνου. Μια από αυτές αφορά την εισαγωγική μου ερώτηση, αν ο χρόνος μπορεί ν' αρχίζει ή να τελειώνει ή αν ρέει αιώνια. Η Σχετικότητα πάντως είναι μια θεωρία στην οποία ο χρόνος μπορεί ν' αρχίζει και να σταματάει. Μια περίσταση στην οποία συμβαίνει κάτι τέτοιο είναι στο εσωτερικό μιας μαύρης τρύπας. Μια μαύρη τρύπα είναι το αποτέλεσμα της κατάρρευσης ενός άστρου μεγάλης μάζας, όταν πια έχουν τελειώσει όλα τα πυρηνικά καύσιμά του και παύει να παράγει ενέργεια ως άστρο. Άπαξ και δεν παράγει πια θερμότητα, τίποτα δεν μπορεί να συγκρατήσει ένα άστρο μεγάλης μάζας από την κατάρρευση που προκαλεί η ίδια η βαρυτική έλξη του άστρου. Αυτή η διαδικασία αυτοτροφοδοτείται, διότι νόσο πιο μικρό γίνεται το άστρο τόσο πιο ισχυρή είναι η δύναμη με την οποία έλκονται μεταξύ τους τα μέρη του. Μια συνέπεια αυτού είναι ότι φθάνει σ' ένα σημείο στο οποίο για να διαφύγει κάτι από τη βαρυτική έλξη του άστρου πρέπει να κινείται ταχύτερα από το φως. Επειδή λοιπόν τίποτα δεν κινείται ταχύτερα από το φως, τίποτα δεν μπορεί να διαφύγει. Αυτός είναι και ο λόγος που το αποκαλούμε μαύρη τρύπα, γιατί ούτε ακόμα και το φως δεν μπορεί να διαφύγει απ' αυτό.
Παρόλα αυτά, ας αφήσουμε αυτό το θέμα και ας δούμε τι συμβαίνει στο ίδιο το άστρο. Μόλις γίνει αόρατο σε μας, χρειάζεται ακόμα λίγο χρόνο για να συμπιεστεί το άστρο στο σημείο όπου απειρίζεται η πυκνότητά του και απειρίζεται επίσης και το βαρυτικό του πεδίο. Το πρόβλημα είναι, τι συμβαίνει στη συνέχεια; Αλλά τι σημαίνει στ' αλήθεια η φράση: "στη συνέχεια"; Αν ο χρόνος αποκτά σημασία μόνο με την κίνηση των φυσικών ρολογιών, τότε πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο χρόνος σταματάει στο εσωτερικό μιας μαύρης τρύπας. Διότι όταν το άστρο φτάσει την κατάσταση της άπειρης πυκνότητας και άπειρου βαρυτικού πεδίου, καμιά περαιτέρω μεταβολή δεν μπορεί να συμβεί, και καμιά φυσική διεργασία δεν μπορεί να συνεχιστεί, που να δίνει νόημα στον χρόνο. Έτσι η θεωρία απλά επιβεβαιώνει ότι ο χρόνος σταματάει.
Το πρόβλημα είναι στην πραγματικότητα χειρότερο απ' αυτό, διότι η Γενική Σχετικότητα επιτρέπει σε ολόκληρο το Σύμπαν να καταρρεύσει σαν μαύρη τρύπα. Στην περίπτωση αυτή ο χρόνος σταματάει παντού. Μπορεί επίσης να επιτρέψει στον χρόνο να ξεκινήσει. Στην πραγματικότητα έτσι εννοούμε το Big Bang, την πιο δημοφιλή σημερινή θεωρία για την προέλευση του Σύμπαντος.
Ίσως το κεντρικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε όλοι εμείς που προσπαθούμε να συνδυάσουμε την Σχετικότητα με την Κβαντομηχανική να είναι: τι συμβαίνει στο εσωτερικό μιας μαύρης τρύπας; Αν ο χρόνος πραγματικά σταματάει εκεί, τότε πραγματικά πρέπει να σκεφτούμε ότι ο χρόνος σταματάει παντού στο Σύμπαν όταν αυτό καταρρεύσει. Απεναντίας αν δεν σταματάει, τότε πρέπει να σκεφτούμε έναν ολόκληρο αέναο κόσμο, στο εσωτερικό μιας μαύρης τρύπας, ο οποίος βρίσκεται για πάντα έξω από την όρασή μας. Επιπλέον αυτό δεν είναι ένα θεωρητικό πρόβλημα, διότι μια μαύρη τρύπα σχηματίζεται κάθε φορά που ένα αστέρι μεγάλης μάζας φτάνει στο τέλος της ζωής του και καταρρέει. Το μυστήριο αυτό λοιπόν συμβαίνει κάπου στο αχανές Σύμπαν που παρατηρούμε, ίσως και 100 φορές το δευτερόλεπτο.
Τι είναι λοιπόν ο χρόνος; Είναι το μεγαλύτερο μυστήριο; Όχι, το μεγαλύτερο μυστήριο πρέπει να είναι, ότι ο καθένας μας είναι εδώ για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, και αυτό που το Σύμπαν μας επιτρέπει στο πλαίσιο της ύπαρξής μας είνα;ι να θέτουμε τέτοιες ερωτήσεις. Και να μεταβιβάζουμε από παιδική ηλικία σε παιδική ηλικία τη χαρά της αναζήτησης, της ερώτησης και της μεταβίβασης της γνώσης για το τι ξέρουμε και τι δεν ξέρουμε."

Ο LEE SMOLIN,είναι ένας θεωρητικός φυσικός, ο οποίος κατά τον χρόνο της συγγραφής του άρθρου εργαζόταν ως καθηγητής στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Pensylvania και ήταν μέλος του Κέντρου για την Φυσική και την Γεωμετρία της βαρύτητας του ιδίου πανεπιστημίου. Θεωρείται από τους εξέχοντες θεωρητικούς για το πρόβλημα της κβαντικής βαρύτητας. Έγινε γνωστός για τις νεωτεριστικές απόψεις του πάνω στα θεμελιώδη προβλήματα της φυσικής γύρω από τον χωροχρόνο και τη συσχέτιση της Γενικής θεωρίας της Σχετικότητας με την Κβαντομηχανική. Έχει επίσης δουλέψει πάνω στην πρόταση της εφαρμογής μιας εξελικτικής θεωρίας στην Κοσμολογία. Συχνά γράφει άρθρα, βιβλία και εμφανίζεται στα ΜΜΕ με θέματα που ενδιαφέρουν ένα ευρύτερο επιστημονικό κοινό.

Το αίνιγμα του χρόνου είναι στην πραγματικότητα το αίνιγμα της έναρξης, γιατί εκεί βρίσκεται η βάση όλου του παρελθόντος. Η έναρξη είναι το παρελθόν. Ωστόσο, καθημερινά γίνεται μια νέα έναρξη μέσα στην περιοδική κίνηση της ημέρας. To σύνολο όλων αυτών των επαναλαμβανόμενων ενάρξεων το αποκαλούμε χρόνο. Ζούμε στο χρόνο και καθημερινά βιώνουμε τη νέα έναρξη σε κάθε έργο που αναλαμβάνουμε να εκπληρώσουμε. Εκείνο που λείπει, είναι το γεγονός ότι δεν κατανοούμε τη μαγεία της νέας έναρξης, τούτη την αέναη μετάβαση από το παρελθόν στο παρόν. Δεν κατανοούμε το μυστηριώδες και αψηλάφητο παρόν, στο οποίο και μέσω του οποίου βιώνουμε την ύπαρξή μας.

«Τι είναι, λοιπόν, ο χρόνος; Αν δε με ρωτά κανείς, γνωρίζω. Αν, όμως,, θέλω να το εξηγήσω σε κάποιον που με ρωτά, δε γνωρίζω. Αλλά σε κάθε περίπτωση τολμώ να πω πως τούτο γνωρίζω Αν τίποτε δεν τελείωνε, δε θα υπήρχε παρελθόν. Αν τίποτε δεν πλησίαζε, δε θα υπήρχε μέλλον. Αν τίποτε δεν υπήρχε, δε θα υπήρχε και παρόν.

» Όμως, πώς είναι δυνατόν να υπάρχει το παρελθόν και το μέλλον, αφού τo παρελθόν πέρασε και το μέλλον δεν έχει έρθει ακόμη; Από την άλλη, αν το παρόν ήταν πάντα παρόν και δεν κυλούσε, το παρελθόν δε θα ήταν χρόνος αλλά αιωνιότητα Αλλά, αν ήταν το παρόν μόνο χρόνος, γιατί κυλά στο παρελθόν, πώς μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει; Υπάρχει, μόνον γιατί κάποια στιγμή θα πάψει να υπάρχει. To μόνο, λοιπόν, που μπορούμε να βεβαιώσουμε είναι ότι ο χρόνος οδηγεί στη μη-ύπαρξη».

Άγιος Αυγουστίνος

Εδώ χρειάζεται να θυμηθούμε τον περίφημο διαχωρισμό του Μπεργκσόν ανάμεσα στο χωροχρόνο και τον καθαρό χρόνο. Ο χωροχρόνος είναι είναι ο χρόνος των ρολογιών μας, μια υβριδική έννοια που προκύπτει από την εισβολή της ιδέας του χώρου στην επικράτεια της καθαρής συνείδησης. Πρόκειται για την εμπειρία του χρόνου, έτσι όπως την οργανώσαμε στο χώρο, ως ακολουθία χρονικών μονάδων. Στην πραγματικότητα αυτές οι χρονικές μονάδες δεν υπάρχουν, γιατί ο χρόνος είναι μια μελωδία, ένα ποτάμι. Η ιδιαιτερότητά του έγκειται στο γεγονός ότι κυλά μέσα απ' τα χέρια μας σαν νερό, είναι αψηλάφητος, όπως το έθεσε ο Αγ. Αυγουστίνος. Δεν υπάρχει σταθερό παρόν. Είτε είναι ήδη παρελθόν ή είναι ακόμη μέλλον. Όταν λέμε ότι είναι δέκα και μισή δεν είναι πια δέκα και μισή. Ένα ισχυρό ρεύμα μας μεταφέρει μέσα στο ποτάμι του χρόνου. Είμαστε προσωρινοί, φευγαλέοι, καθώς δεν μπορούμε να αδράξουμε σταθερά ένα σημείο και να αντισταθούμε στο ρεύμα. Ο άνθρωπος των δέκα και μισή δεν είναι ίδιος με τον άνθρωπο των έντεκα. Στην πραγματικότητα είμαστε ο χρόνος.

Παρόλα αυτά έχουμε το παρελθόν μας και κάνουμε σχέδια για το μέλλον μας. Εδώ υπεισέρχεται η ιδέα του «ταυτόχρονου», όπως το έθεσε ο Καρλ Χάιμ. Τη στιγμή που βιώνουμε ένα ψήγμα του χρόνου, υπάρχει μια σχέση «ταυτόχρονου», σε σχέση με τις άλλες διαδοχικές χρονικές μονάδες. Οι νότες ενός μουσικού κοματιού δεν παίζονται μόνον ως διακεκριμένες νότες, αλλά και ως συγχορδίες, δηλαδή ταυτόχρονα.
Κατά τον ίδιο τρόπο συγχωνεύονται οι διαδοχικές σταθερές εικόνες ενός φιλμ για να παράγουν το κινητικό αποτέλεσμα στην οθόνη του κινηματογράφου, διαχεόμενες η μία μέσα στην άλλη....

"Ο χρόνος και ο χώρος αποτελούν τις δυο απαραίτητες συντεταγμένες που χρειάζεται ο άνθρωπος για να δώσει το στίγμα του, για να καθορίσει τη θέση του στην κοινωνία, στη γη, αλλά και στο Σύμπαν. Οι δύο έννοιες αυτές αλληλοεξαρτώμενες και... αλληλοσυμπληρούμενες σχεδιάζουν, καθορίζουν και επιτρέπουν να πραγματωθεί το ταξίδι της ψυχής προς το θείον.

Χρόνος - χώρος. Δυο λέξεις καθημερινές, που στη σημερινή εποχή δημιουργούν ότι αντίθετο προδιαγράφουν, το άγχος. Δυο λέξεις καθημερινές, που από την αρχή του κόσμου συμβαδίζουν με την ύπαρξη του ανθρώπου, ο οποίος τις χρησιμοποιεί σαν στοιχείο μέτρησης και πολύ σπάνια σαν μέτρο ποιότητας. Δυο λέξεις καθημερινές, που αν αποσαφηνιστούν και τοποθετηθούν στη σωστή τους βάση δίνουν την πραγματική ταυτότητα της ψυχής και δικαιολογούν το ταξίδι του ανθρώπου πάνω στη γη.

Η αρχή τους είναι απόλυτα συνυφασμένη με τη δημιουργία του κόσμου. Ο χρόνος, αυτός ο μετρητής της ανθρώπινης ζωής, που συγχρόνως εκφράζει την ποιοτική εξέλιξη της ψυχής, συνυπάρχει με το χώρο, ο οποίος επιβεβαιώνει την ύπαρξή του.

Η λέξη χρόνος είναι πανάρχαια και άλλοτε είναι ταυτισμένη με την αρχή του κόσμου, όπως την αναφέρουν οι ορφικοί και άλλοτε εμφανίζεται σαν θεότητα, η οποία ποτέ δεν σταματά να κινείται και η οποία απεικονίζεται με φτερά στις ωμοπλάτες. Ο χρόνος, σαν μυθικό πρόσωπο, αναφέρεται από τον Φερεκίδη, στην Κοσμογονία του. Ο προσωκρατικός αυτός φιλόσοφος από τη Σύρο λέει: «Ο Ζας (Δίας) υπήρχε πάντα, το ίδιο και ο Χρόνος και η Χθονίη (Γη), που αποτελούσαν μαζί με τον Ζάντα τις τρεις πρώτες αρχές...» Επίσης, πολλοί ποιητές τον αναφέρουν σαν πατέρα των πάντων και ο Ευριπίδης, ιδιαίτερα, αποκαλεί τον Αιώνα παιδί του Χρόνου. Όμως και οι απλοί άνθρωποι, μέσα από την πείρα τους, παρατήρησαν ότι κατά τη διάρκεια των χρόνων αλλά και των εποχών πολλά εμφανίζονται, αλλά και πολλά εξαφανίζονται κι έτσι τον συνέδεσαν με τον Κρόνο, ο οποίος εξαφάνιζε τα δημιουργήματά του, τα παιδιά του καταπίνοντάς τα. Μάλιστα, η ταύτιση Χρόνου - Κρόνου αναφέρεται σε επιγραφή του Ε΄ αιώνα π.Χ.

Ο Χρόνος απασχόλησε και τους φιλοσόφους, όπως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα. Μάλιστα ο Αριστοτέλης λέει ότι: «ο χρόνος αριθμός εστί κινήσεως κατά το πρότερον και ύστερον». Οι λέξεις πρότερον και ύστερον δεν θα’χαν κανένα νόημα αν η έννοια του χρόνου δεν ήταν υπαρκτή και κατανοητή και τότε όλα θα βρισκόταν σε μία αέναη κίνηση, στην οποία ούτε κατάσταση ούτε γεγονός θα μπορούσε να δώσει το στίγμα του στη συλλογιστική συνέχεια των ανθρώπων. Κι έτσι, ενώ ο χρόνος φαίνεται να’ ναι μια μονάδα μέτρησης, που διευκολύνει τον άνθρωπο να προγραμματίζει τελικά έχει άμεση σχέση με τη μνήμη, η οποία έχει θεμελιώδη σημασία για την έννοια του χρόνου. Η γνώση ότι ένα γεγονός προηγήθηκε ενός άλλου συνήθως προέρχεται από τη θύμηση ότι το πρώτο είναι λιγότερο έντονο από το δεύτερο. Μια λαϊκή παροιμία λέει ότι «ο χρόνος είναι ο καλύτερος γιατρός» και σ’ αυτή την περίπτωση ο χρόνος γίνεται το μέσον ταξινόμησης των συναισθημάτων. Ο Καντ θεωρεί ότι η έννοια του χρόνου είναι έμφυτη στον άνθρωπο και παρεμβαίνει τόσο στο συνειδησιακό επίπεδο όσο και στο ψυχολογικό. Τελικά ενώ ο χρόνος είναι μονάδα μέτρησης αποτελεί και μονάδα ποιότητας, κάτι που συναντάμε σε πολύ λίγα σύμβολα, όπως είναι τα γράμματα-αριθμοί.

Ο χώρος αποτελεί μια από τις θεμελιώδεις ιδιότητες της ύλης και προσδιορίζει την έκτασή της. Ο χώρος επεμβαίνει μ’ έναν άλλο τρόπο από το χρόνο στη συνείδηση του ανθρώπου, δημιουργώντας εικόνες του εξωτερικού χώρου, του οποίου καθορίζει τα μεγέθη και βοηθώντας στη λειτουργία της σύγκρισης. Όλες οι ιδιότητες της ύλης, είτε ολόκληρες είτε μ’ ένα συγκεκριμένο μέρος τους έχουν απόλυτη σχέση με την έννοια του χώρου. Κάθε δε μετατροπή αυτού δίνει διαφορετικές εικόνες, δηλαδή δίνει μια διαφορετική αντίληψη του εξωτερικού κόσμου, που άλλοτε ονομάζονται φαινόμενα και άλλοτε καταστάσεις. Και το μεγάλο ερώτημα είναι αν υπάρχει έμφυτη η έννοια του χώρου όπως υποστηρίζει ο Καντ ή αν ο εξωτερικός κόσμος δημιουργεί την έννοια του χώρου, όπως υποστηρίζει ο Πουανκαρέ, στη συνείδησή μας από τα συναισθήματα των μυικών αναπαραστάσεων. Όμως, στην αίσθηση του χώρου επεμβαίνουν και οι πέντε ανθρώπινες αισθήσεις, που δίνουν καινούριες πληροφορίες γι’ αυτόν αλλά και διαφορετικές διαστάσεις, π.χ. ο γεωμετρικός χώρος είναι τρισδιάστατος, ενώ ο οπτικός χώρος δισδιάστατος. Έτσι, ο χώρος εμφανίζεται μέσα από διαφορετικές μορφές, οι οποίες έχουν άμεση σχέση με τους παράγοντες που τον μετασχηματίζουν.
Όμως ένα από τα μεγαλύτερα φιλοσοφικά προβλήματα είναι η έννοια του κενού χώρου. Ο Παρμενίδης και ο Ζήνων αρνούνται τον κενόν χώρο, ο Λεύκιππος, ο Δημόκριτος και ο Επίκουρος παραδέχονται την ύπαρξη του κενού και άπειρου χώρου μέσα στον οποίον κινούνται τ’ άτομα και θεωρούν ότι από την ένωση αυτών δημιουργούνται τα όντα, ενώ από το χωρισμό τους αφανίζονται. Ο Πλάτωνας δέχεται την ανυπαρξία του κενού χώρου προκειμένου να δικαιολογήσει την ατέλεια των φυσικών όντων και τη δυσκολία της προσαρμογής τους προς τις ιδέες τις οποίες θεωρεί την πραγματική ουσία του Κόσμου, ενώ ο Αριστοτέλης θεωρεί το χώρο σαν το όριο μεταξύ του περιβάλλοντος και του περιβαλλόμενου σώματος και τέλος οι Στωικοί θεωρούν ότι υπάρχει κενός χώρος εκτός του υλικού χώρου. Επίσης, ένας άλλος χώρος ο οποίος ξεκινάει από τις εντυπώσεις του εξωτερικού χώρου και μετατρέπεται μέσα από τη φαντασία σε μια άλλη μορφή είναι ο υπερβατικός, ο οποίος φιλοσοφικά δημιούργησε πολλά ερωτηματικά ένα από τα πιο βασικά είναι αν μέσα σ’ αυτό το χώρο εκτυλίσσονται τα φυσικά φαινόμενα ή αν ανήκει σε μια άλλη διάσταση, στην οποία είναι αναγκαία η κατάργηση των αισθήσεων, ώστε αυτός ν’ αποκαλυφθεί.

Ο χώρος και χρόνος είναι έννοιες, οι οποίες έχουν απασχολήσει και συνεχίζουν ν’ απασχολούν φιλοσοφικά τουλάχιστον τον άνθρωπο.
Ίσως, ένας πιο απλός τρόπο για να καταλάβει την έννοια αυτών των δύο ανθρώπινων διατάσεων οι οποίες πάντα οδηγούν στην έννοια του πεπρωμένου είναι η συμβολική τους μετάφραση, η οποία έχει πολλά να δώσει στις σκέψεις αυτών των τόσο συγκεκριμένων και συγχρόνως αφηρημένων εννοιών. Δεν είναι τυχαίο ότι και οι δύο λέξεις ξεκινούν από το γράμμα Χ το οποίο σύμφωνα με την αριθμολογική ποιοτική του εξήγηση είναι το γράμμα στο οποίο οι πορείες της ανθρώπινης ζωής και της ψυχής συναντούνται σ’ ένα συγκεκριμένο σημείο και παρόλο που η κάθε μια έχει την δική του πορεία σ’ αυτό το συγκεκριμένο σημείο δημιουργούν μια Τρίτη, που είναι η γέννηση και η πορεία του ανθρώπου στο γήινο επίπεδο. Και σχηματικά στο χρόνο οι καταστάσεις εγκυμωνούνται, ώστε ο άνθρωπος να καταλάβει το ερμητικό ρητό «ότι άνω και κάτω», ενώ στο χώρο ο άνθρωπος έρχεται ν’ ανακαλύψει την έννοια του θείου. Έτσι μέσα από το χρόνο και το χώρο -είναι περίεργο ότι το γράμμα Χ μοιάζει με μια κλεψύδρα- υπάρχει η διαδικασία της κυήσεως της γνώσης, η οποία χρειάζεται το φυσικό κόσμο μέσα στον οποίο θα μετακινηθεί, έστω και μ’ ένα διαφορετικό τρόπο για να προχωρήσει προς την ολοκλήρωσή της. Για το γράμμα Χ σαν σύμβολο ο Πλάτωνας αναφέρεται στον «Τίμαιο» και μάλιστα στο κεφάλαιο στο οποίο πραγματεύεται τη σύσταση της ψυχής του κόσμου από το Δημιουργό με αριθμητικές αναλογίες. Και μέσα στη συνεχή κίνηση που και οι δύο διαστάσεις προσφέρουν ο άνθρωπος ανακαλύπτει τ’ άγνωστά του στοιχεία, τα οποία αποτελούν το εμπόδιο στην πλήρη κατανόηση του εαυτού του και του σύμπαντος και οι οποίες του επιβάλουν να ζει το πεπρωμένο του ή την ειμαρμένη ή το μοιραίο.
Αριθμολογικά η λέξη χρόνος δίνει τον αριθμό: 1
Χ Ρ Ο Ν Ο Σ
600+100+70+50+70+200 = 1090
1090= 1+0+9+0 =1
Δείχνει ότι είναι η αρχή μιας πορείας, στην οποία δίνει χαρακτηριστικό στίγμα.
Αριθμολογικά η λέξη χώρος δίνει τον αριθμό: 6
Χ Ω Ρ Ο Σ
600+ 800+100+70+200 = 1770
1770= 1+7+7+0 = 15= 1+ 5 = 6
Δείχνει ότι είναι η ύπαρξη της σταθερότητας.

Κι αν ο χρόνος, μέσα στη συνεχή ανακύκλωση των γεγονότων και των καταστάσεων τις οποίες φέρνει, θα μπορούσε να ονομαστεί θέληση, τότε ο χώρος, ο οποίος σχεδόν αναλλοίωτος μένει, θα μπορούσε να ονομαστεί δύναμη. Αν αυτές οι δύο συντεταγμένες αντικαταστήσουν το χρόνο και το χώρο θα μπορούσε κανείς να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ειμαρμένη ή το μοιραίο υπάρχει γιατί ποτέ οι συντεταγμένες θέληση και δύναμη δεν είναι ποσοτικά, αλλά και ποιοτικά όμοιες. Γιατί αν αυτές ήταν ίσες, τότε θα σχημάτιζαν ένα Χ και το σημείο στο οποίο θα συναντιόταν οι δύο αυτές ενέργειες θα ήταν τόσο ισχυρό, που θα μπορούσε να καταργήσει τις ανθρώπινες συντεταγμένες. Η ενέργεια, που θα εκπέμπετο θα ’ταν τεράστια, άρα και η εκτόξευση αυτής προς τον Κόσμο-Σύμπαν θα ’ταν χωρίς χρόνο και χωρίς χώρο. Η μόνη κίνηση, την οποία αυτή η ενέργεια θα μπορούσε να ’χει είναι η κυκλική, στην οποία δεν χρειάζεται να υπάρχει συγκεκριμένο σημείο αρχής, αλλά και τέλους. Και τότε η αιωνιότητα είναι μια πραγματικότητα, στην οποία ο χρόνος και ο χώρος είναι τα βασικά στοιχεία, με επέκταση στην Τρίτη κατάσταση, την αιωνιότητα.

Ἀριστοτέλους Περὶ Ψυχῆς

Μετάφραση-Σχόλια: Παύλου Γρατσιάτου
ΒΙΒΛΙΟΝ ΤΡΙΤΟΝ, ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς'
"Η νόησις πρώτον περί τους απλούς όρους, έπειτα δε περί την σύνθεσιν αυτών. —Εν τη συνθέσει μόνη υπάρχει το αληθές και το ψεύδος. — Αληθής είναι μόνον η νόησις του είδους και της ουσίας, ουχί η των συμβεβηκότων.
430a27 Ἡ μὲν οὖν τῶν ἀδιαιρέτων νόησις ἐν τούτοις περὶ ἃ οὐκ ἔστι τὸ ψεῦδος, ἐν οἷς δὲ καὶ τὸ ψεῦδος καὶ τὸ ἀληθές σύνθεσίς τις ἤδη νοημάτων ὥσπερ ἓν ὄντων-καθάπερ Ἐμπεδοκλῆς ἔφη "ᾗ πολλῶν μὲν κόρσαι ἀναύχενες ἐβλάστησαν", ἔπειτα συντίθεσθαι τῇ φιλίᾳ, οὕτω καὶ ταῦτα κεχωρισμένα συντίθεται, οἷον τὸ ἀσύμμετρον καὶ ἡ διάμετρος- 1. [σ. 128] Η νόησις των αδιαιρέτων (απλών εννοιών) αντικείμενον έχει ταύτα, εκ των οποίων δεν γεννάται ψευδός. Διότι εις εκείνα μόνα ευρίσκεται και το ψεύδος και το αληθές, τα οποία είναι σύνθεσις νοημάτων εις μίαν ενότητα (1). Καθώς είπεν ο Εμπεδοκλής “Ούτω πολλών όντων κεφαλαί εβλάστησαν άνευ αυχένων” και έπειτα ηνώθησαν διά της φιλίας. Ούτω και τα νοήματα, άπερ είναι κεχωρισμένα ενούνται (υπό της διανοίας). Λ. χ. η έννοια του ασυμμέτρου και η της διαμέτρου (2).

ἂν δὲ γενο- 2. Αν δε πρόκειται περί πραγμάτων,
430b μένων ἢ ἐσομένων, τὸν χρόνον προσεννοῶν [καὶ] συντίθησι. τὸ γὰρ ψεῦδος ἐν συνθέσει ἀεί· καὶ γὰρ ἂν τὸ λευκὸν μὴ λευκὸν <φῇ, τὸ λευκὸν καὶ> τὸ μὴ λευκὸν συνέθηκεν· ἐνδέχεται δὲ καὶ διαίρεσιν φάναι πάντα. ἀλλ' οὖν ἔστι γε οὐ μόνον τὸ ψεῦδος ἢ ἀληθὲς ὅτι λευκὸς Κλέων ἐστίν, ἀλλὰ καὶ ὅτι ἦν ἢ ἔσται. τὸ δὲ ἓν ποιοῦν ἕκαστον, τοῦτο ὁ νοῦς. τα οποία ήσαν ή θα είναι, ο νους υπονοεί προσέτι τον χρόνον και με τας εννοίας συμπλέκει αυτόν. Το ψεύδος δε και ενταύθα μόνον εν τη συνθέσει (3) των εννοιών υπάρχει. Διότι, και ότε τις λέγει, ότι το λευκόν δεν είναι λευκόν, συμπλέκων (διά συμπλοκής) λέγει, ότι δεν είναι λευκόν το λευκόν. Αλλά δυνατόν είναι να εφαρμόσωμεν εις πάντα την διαίρεσιν. Δεν είναι όμως δυνατόν η πρότασις, ο Κλέων (νυν) [σ. 129] είναι λευκός, μόνον να ήναι ψεύδος ή αληθές, αλλά δυνατόν τούτο να εφαρμοσθή εις το παρελθόν ή το μέλλον. Εκείνο δε όπερ ταύτα κάμνει εν, τούτο είναι ο νους ο συμπλέκων έκαστον πράγμα.
430b6 τὸ δ' ἀδιαίρετον ἐπεὶ διχῶς, ἢ δυνάμει ἢ ἐνεργείᾳ, οὐθὲν κωλύει νοεῖν τὸ <διαιρετὸν ᾗ> ἀδιαίρετον, <οἷον> ὅταν νοῇ τὸ μῆκος (ἀδιαίρετον γὰρ ἐνεργείᾳ), καὶ ἐν χρόνῳ ἀδιαιρέτῳ· ὁμοίως γὰρ ὁ χρόνος διαιρετὸς καὶ ἀδιαίρετος τῷ μήκει. οὔκουν ἔστιν εἰπεῖν ἐν τῷ ἡμίσει τί ἐνόει ἑκατέρῳ· οὐ γὰρ ἔστιν, ἂν μὴ διαιρεθῇ, ἀλλ' ἢ δυνάμει. χωρὶς δ' ἑκάτερον νοῶν τῶν ἡμίσεων διαιρεῖ καὶ τὸν χρόνον ἅμα, τότε δ' οἱονεὶ μήκη· εἰ δ' ὡς ἐξ ἀμφοῖν, καὶ ἐν τῷ χρόνῳ τῷ ἐπ' ἀμφοῖν. 3. Επειδή δε το αδιαίρετον νοείται διττώς, ως δυνάμει αδιαίρετον και ενεργεία αδιαίρετον, ουδέν εμποδίζει τον νουν, όταν νοή το μήκος (έκτασιν) (4), να το νοή αδιαίρετον, διότι το μήκος είναι αδιαίρετον ενεργεία (5) και να το νοή εν χρόνου στιγμή αδιαίρετον (6). Διότι ο χρόνος είναι διαιρετός και αδιαίρετος ως η έκτασις. Δεν δύναταί τις λοιπόν να είπη τί εννοεί ο νους εις έκαστον ήμισυ χρονικής διαιρέσεως. Διότι το ήμισυ, αν μη ενεργεία διαιρεθή το όλον, δεν υπάρχει ειμή δυνάμει (7). Νοών όμως χωριστά έκαστον από τα ημίση διαιρεί συνάμα και τον χρόνον. Τότε δε ο χρόνος αντιστοιχεί εν τη διαιρέσει του προς δύο διάφορα μήκη (8). Εάν όμως ο νους νοή το αντικείμενον ως όλον συγκείμενον εκ δύο μερών, το αυτό ποιεί και προς τον χρόνον τον αναφερόμενον εις τα δύο μέρη.
[τὸ δὲ μὴ κατὰ τὸ ποσὸν ἀδιαίρετον ἀλλὰ τῷ εἴδει νοεῖ ἐν ἀδιαιρέτῳ χρόνῳ καὶ ἀδιαιρέτῳ τῆς ψυχῆς.] κατὰ συμβεβηκὸς δέ, καὶ οὐχ ᾗ ἐκεῖνα, διαιρετὰ ὃ νοεῖ καὶ ἐν ᾧ χρόνῳ, ἀλλ' ᾗ <ἐκεῖνα> ἀδιαίρετα· ἔνεστι γὰρ κἀν τούτοις τι ἀδιαίρετον, ἀλλ' ἴσως οὐ χωριστόν, ὃ ποιεῖ ἕνα τὸν χρόνον καὶ τὸ μῆκος. καὶ τοῦθ' ὁμοίως ἐν ἅπαντί ἐστι τῷ συνεχεῖ, καὶ χρόνῳ καὶ μήκει. 4. Ουχί όμως το κατά ποσόν αδιαίρετον (9), αλλά το κατ' είδος (νοερώς) αδιαίρετον νοεί ο νους εν αδιαιρέτω στιγμή χρόνου και διά αδιαιρέτου μέρους (10) της ψυχής. Ποιεί δε τούτο κατά συμβεβηκός και ουχί καθόσον το δι' ου νοεί και ο χρόνος καθ' ον νοεί είναι διαιρετά, αλλά μόνον καθ' όσον είναι αδιαίρετα. [σ. 130] Διότι και εις ταύτα υπάρχει τι αδιαίρετον (11), αλλ' ουχί ίσως ως χωριστόν ον, το οποίον κάμνει ένα τον χρόνον και εν το μήκος. Και τούτο αληθεύει ομοίως περί παντός συνεχούς, είτε εν χρόνω είτε εν μήκει (τόπω).
430b20α <τὸ δὲ μὴ κατὰ τὸ ποσὸν ἀδιαίρετον ἀλλὰ τῷ εἴδει νοεῖ ἐν ἀδιαιρέτῳ χρόνῳ καὶ ἀδιαιρέτῳ <τῳ> τῆς ψυχῆς.>
430b20 ἡ δὲ στιγμὴ καὶ πᾶσα διαίρεσις, καὶ τὸ οὕτως ἀδιαίρετον, δηλοῦται ὥσπερ ἡ στέρησις. καὶ ὅμοιος ὁ λόγος ἐπὶ τῶν ἄλλων, οἷον πῶς τὸ κακὸν γνωρίζει ἢ τὸ μέλαν· τῷ ἐναντίῳ γάρ πως γνωρίζει. 5. Η δε στιγμή και παν το εκ διαιρέσεως προερχόμενον (12) και παν το ούτως αδιαίρετον (13) (ως η στιγμή) εκφράζονται ως στέρησις τίνος (14). Και όμοια δυνάμεθα να είπωμεν περί των άλλων• π. χ. πώς γνωρίζομεν το κακόν ή το μέλαν; Τα γνωρίζομεν τρόπον τινά διά των εναντίων αυτών (15).

δεῖ δὲ δυνάμει εἶναι τὸ γνωρίζον καὶ †ἐνεῖναι ἐν αὐτῷ†. εἰ δέ τινι μηδὲν ἔστιν ἐναντίον [τῶν αἰτίων], αὐτὸ ἑαυτὸ γινώσκει καὶ ἐνέργειά ἐστι καὶ χωριστόν. 6. Πρέπει δε η γνωρίζουσα ψυχή να είναι δυνάμει τα γνωριζόμενα πράγματα και ταύτα ν' ανάγωνται εν αυτή εις ενότητα. Εάν όμως αίτιόν τι δεν έχη εναντίον (16), γινώσκει αυτό εαυτό και είναι εν ενεργεία και χωριστόν. (17)

ἔστι δ' ἡ μὲν φάσις τι κατά τινος, ὥσπερ καὶ ἡ ἀπόφασις, καὶ ἀληθὴς ἢ ψευδὴς πᾶσα· ὁ δὲ νοῦς οὐ πᾶς, ἀλλ' ὁ τοῦ τί ἐστι κατὰ τὸ τί ἦν εἶναι ἀληθής, καὶ οὐ τὶ κατά τινος· ἀλλ' ὥσπερ τὸ ὁρᾶν †τοῦ ἰδίου ἀληθές, εἰ δ' ἄνθρωπος τὸ λευκὸν† ἢ μή, οὐκ ἀληθὲς ἀεί, οὕτως ἔχει ὅσα ἄνευ ὕλης. 7. Απόφανσίς τις λέγει τι κατά τινος άλλου, ως η κατάφασις, και είναι πάντοτε ή αληθής ή ψευδής. Αλλ' ο νους δεν είναι πάντοτε αληθής, αλλά μόνος ο νοών το τί είναι, την ουσίαν του πράγματος, και ουχί ο νοών το τί κατηγορείται κατά τίνος (18). Και καθώς είναι αληθής η όρασις, όταν βλέπη το ιδιάζον εις αυτήν αντικείμενον, ότι όμως το λευκόν αντικείμενον είναι [σ. 131] ανθρωπός τις ή όχι, τούτο δεν είναι πάντοτε αληθές, ούτω συμβαίνει και εις τα άνευ ύλης όντα (19).

" Τούτη η σχέση του «ταυτόχρονου» συνδέθηκε από αμνημονεύτων εποχών με την εικόνα του κύκλου, καθώς η σχέση χώρου και χρόνου είναι ίδια με αυτήν που έχει η ευθεία σε σχέση με τον κύκλο. Το πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου δεν είναι ιδιοτροπία των μαθηματικών, αλλά ένα πρόβλημα ριζωμένο στην εσώτατη ύπαρξή μας. Ο κύκλος δεν είναι μια σειρά απειροστών ευθειών. Κάθε σημείο του είναι ταυτόχρονα το επόμενο σημείο. Μπορούμε να γράψουμε μια εφαπτομένη στον κύκλο, αλλά στην πραγματικότητα δεν πρόκειται να αγγίξει τον κύκλο, εκτός και αν δούμε το θέμα μαθηματικά.

Κατά τον ίδιο τρόπο μπορούμε να περάσουμε από το χρόνο στο χώρο, μόνο αν τον δούμε ως ένα συνεχές, πάλι με τη μαθηματική έννοια. Ο αυθεντικός χώρος δεν είναι μια επιφάνεια που μπορεί να διαιρεθεί, κατά τον ίδιο τρόπο που δεν μπορεί να διαιρεθεί ο αυθεντικός χρόνος. Ο χώρος που βιώνουμε δεν είναι ένα συνεχές, αλλά ένας αριθμός νησίδων ανάμεσα στις οποίες υπάρχει μόνον κενό. Στην πραγματικότητα τόσο ο χώρος όσο και ο χρόνος δεν είναι παρά μορφές της ζωής, που δημιουργεί επιλέγοντας καθοριστικά σημεία και μεσοδιαστήματα στο χωροχρονικό συνεχές. Ο χώρος στην πραγματικότητα που βιώνουμε δεν είναι ένα αφηρημένο μέγεθος, αλλά μια σειρά «τόπων», όπως ο χρόνος είναι μια σειρά φευγαλέων στιγμών. Συνήθως, από αυτές τις οτιγμές επιλέγουμε κάποιες ως σταθερά σημεία εναλλαγής του κυκλικού χρόνου. Στην πραγματικότητα αυτές τις στιγμές τις αποκαλούμε εορτασμούς και συνδέονται στενά μέσω του ημερολογίου με τις κυκλικές εναλλαγές του χρόνου. Ο θερισμός, η σπορά, η ανατολή ή η δύση ενός ουράνιου σώματος είναι τα πραγματικά δεδομένα, οι «πληροφορίες» από τις οποίες εξαρτάται η ζωή μας μέσα στο χρόνο.

Στο έργο του «Ο Άνθρωπος και το Ιερό» ο Σαλουά λέγει πως «ο γιορτασμός δεν είναι τίποτ' άλλο παρά η εκ νέου ανακάλυψη και συγκεκριμενοποίηση του χάους» και από αυτή την άποψη κατέχει μια θεμελιακή σχέση με τη δημιουργία. Το πρωταρχικό χάος είναι άχρονο και απεριόριστο, άναρχο και αδιαμόρφωτο. Από τη στιγμή που μορφοποιείται, υφίσταται τους νόμους του χρόνου είτε στην ενοποιημένη είτε στη διαφοροποιημένη μορφή του. Η περιοδικότητα των φαινομένων είναι το μέγεθος που μορφοποιεί, που παρέχει το καλούπι για να εκδηλωθεί το άναρχο δυναμικό του χάους. Από αυτή την άποψη οι αρχέγονοι εορτασμοί συνδέονται με αστρονομικές κοσμικές περιόδους, οι οποίες αντιπροσωπεύουν δεδομένες αξίες στη ζωή. Κάποτε έρχεται η στιγμή της σποράς, του θερισμού, του ύπνου και της αφύπνισης, της δύσης και της ανατολής.

Αρχικά, λοιπόν, το έτος δεν ήταν όπως το γνωρίζουμε σήμερα, αλλά σχετιζόταν άμεσα με την εναλλαγή των εποχών και την εναλλαγή σημαντικών περιόδων. Σύμφωνα με την Τζέιν Χάρισον ο ελληνικός «ενιαυτός» είναι το έτος της συγκομιδής, οι «Ώρες» φέρνουν άνθη και καρπούς. Την ίδια στιγμή είναι «δαίμονες», δηλαδή Θεοί που ανανεώνουν διαρκώς τη ζωή. Έτσι, το έτος είναι έτος της ψυχής και ο χρόνος είναι χρόνος της ζωής. Βέβαια, αυτό που πρέπει να διακρίνουμε εδώ είναι το γεγονός ότι η σχέση μας με τον εξωτερικό κόσμο μας παρέχει μια σταθερή βάση, πάνω στην οποία επεξεργαζόμαστε ένα ημερολόγιο, τις dies fasti και nefasti, τις εορταστικές και αποφράδες ημέρες του ρωμαϊκού ημερολόγιου για παράδειγμα. Μαθαίνουμε, δηλαδή να βάζουμε τις σωστές διαχωριστικές γραμμές, προκειμένου να επιβεβαιώσουμε το χρόνο. Στην αρχαία Ρώμη το ημερολόγιο -δηλαδή οι μέρες τη σποράς, του θερισμού, του γάμου κ.λπ.- διακηρύσσονταν με επίσημο τρόπο από τον rex sacrorum, Βασιλέα των Ιερουργιών και διάδοχο του βασιλιά κατά τις Νόνες, στο πρώτο τέταρτο της σελήνης. Οι Αζτέκοι με τη σειρά τους ονόμαζαν την περίοδο των πενήντα δύο χρόνων, «δεμάτι του χρόνου». Στο τέλος αυτής της περιόδου όλες οι φωτιές έσβηναν για να ανάψουν εκ νέου, υποδεικνύοντας τη φωτιά ως μέσο μέτρησης των χρονικών μεσοδιαστημάτων. Αν δεν προκηρυσσόταν το νέο ημερολόγιο τα πάντα σταματούσαν, περνώντας στη λήθη της Ωραίας Κοιμωμένης του Κάστρου.

Ποιος είναι αυτός που προκηρύσσει το νέο ημερολόγιο. Ο άνθρωπος, ως αντιπρόσωπος και αγγελιαφόρος της αρχέγονης οντότητας που προκήρυξε τον αρχέγονο χρόνο. Η ανθρώπινη προκήρυξη δεν είναι παρά μίμηση και επανάληψη της αρχικής προκήρυξης, της αρχέγονης οντότητας, της ίδιας της Αρχής που βρίσκεται πίσω από τη Δημιουργία. Σύμφωνα με τα λόγια του Βάλτερ βαν ντερ Βόγκελβαϊντ:

Εκείνος που δεν είχε ποτέ αρχή,
Εκείνος που μπορε! να φτιάξει μια vέa αρχή,
Εκείνος σίγουρα μπορεί να φέρει και το τέλος
Ή την αιωνιότητα......"

Πέρα από αυτό ο μύθος ανάγει τη συνείδηση στην αδιαφοροποίητη αρχή του κόσμου, στον αρχέγονο χρόνο. Η αρχή του κόσμου, της ανθρωπότητας, η αρχή της ζωής και του θανάτου, του ζωικού και του φυτικού βασίλειου, η αρχή του κυνηγιού και της καλλιέργειας, η αρχή της φωτιάς, της λατρείας, των μυητικών τυπικών και των θεραπευτικών δυνάμεων είναι γεγονότα απομακρυσμένα στο χρόνο. Εκεί έχει τα θεμέλιά της η σημερινή ζωή και από εκεί αντλούν την καταγωγή τους οι σύγχρονες κοινωνικές δομές. Οι θείες ή υπερφυσικές οντότητες που δραστηριοποιούνται στο μύθο, τα κατορθώματά τους, οι μοναδικές τους περιπέτειες, όλος αυτός ο θαυμαστός κόσμος είναι μια υπερβατική πραγματικό τητα που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Πρόκειται για μια sine qua non συνθήκη στην παρούσα πραγματικότητα.

Ο μύθος είναι αληθινή ιστορία, γιατί είναι ιερή ιστορία. Και τούτο όχι μόνο για το περιεχόμενό της αλλά για τις συγκεκριμένες ιεροφάνειες που θέτει σε κίνηση. Η αφήγηση των μύθων της δημιουργίας ενσωματώνεται στις παγκόσμιες λατρείες, γιατί οι μύθοι είναι από μόνοι τους λατρεία και συνεισφέρουν στο σκοπό για τον οποίο έχουν εγκαθιδρυθεί οι λατρείες σε όλον τον κόσμο. Η υπενθύμιση της δημιουργίας βοηθά τη ζωή του ανθρώπινου γένους, δηλαδή της κοινότητας ή της φυλής. Η υπενθύμιση των μυητικών τελετουργιών βοηθά στην επιβεβαίωση της διάρκειας και της αποτελεσματικότητας της ανθρωπότητας. Τούτο γιατί οι μύθοι είναι αληθινές ιστορίες και δεν μπορούν εκ των πραγμάτων να είναι ψευδείς. Η αλήθεια τους δεν ανήκει στη σφαίρα της λογικής, ούτε της ιστορικής τάξης. Ανήκει στη σφαίρα της θρησκείας και πάνω απ' όλα της αληθινής μαγείας.

Αυτά που ο Λεβί Μπριλ, ο Κ.Τ. Πρέους, ο Μαλινόβσκι και πολλοί άλλοι ακαδημαϊκοί διατύπωσαν με πολυάριθμα και χαρακτηριστικά παραδείγματα, αναφέρονται ουσιαστικά στο γεγονός ότι ο μύθος δεν είναι απλά η αφήγηση μιας ιστορίας, αλλά η βίωση της πραγματικότητας -όχι μια διανοητική αντίδραση σ' ένα αίνιγμα, αλλά μια εξέχουσα πράξη πίστης- μια αναφορά της αρχέγονης πραγματικότητας που ζει στην παρούσα ζωή. Άλλωστε, η ύπαρξη του κόσμου είτε τη μελετά κανείς μακροκοσμικά ή μικροκοσμικά δεν είναι συμπαγής και αδρανής. Ανανεώνεται διαρκώς μέσω της αναφοράς στο μύθο. Ο μύθος και η ιερή δράση που συνδέεται μαζί του εγγυάται στην πραγματικότητα την επιβίωση του κόσμου.

Σύμφωνα με τον Πρέους, «ο πρωτόγονος άνθρωπος όχι μόνον επαναλαμβάνει, αλλά ανασυνθέτει μέσω του μύθου την αρχική πράξη της Δημιουργίας». Ο αρχέγονος χρόνος είναι δημιουργικός. Δημιουργεί αυτό που συμβαίνει σήμερα, μέσω της επανάληψης του μύθου. Διατηρεί μια εικόνα του κόσμου κατά πολύ διαφορετική από τις συνηθισμένες μας συλλήψεις. Στην πραγματικότητα τίποτα δεν είναι καθορισμένο, τίποτε δεν μπορεί να υπάρξει, εκτός και αν ανανεώνεται διαρκώς, ενεργοποιούμενο από τον μύθο. Αλλά κάτι τέτοιο σημαίνει ότι ο μύθος είναι αιτιολογικός, όχι γιατί εξηγεί κάτι, αλλά γιατί παρέχει εγγύηση για την ύπαρξη του γεγονότος. Τούτο βρίσκει την εφαρμογή του όχι μόνο στις ιδιαίτερες όψεις της ζωής, αλλά στο σύνολο της δημιουργίας. Με άλλα λόγια βρίσκει την εφαρμογή του στη δημιουργική δύναμη που βρίσκεται πίσω από την εκδήλωση κάθε γεγονότος.

Στη σύγχρονη εποχή μόνον υπολείμματα αυτής της μυθικής άποψης για τον κόσμο επιβιώνουν. Αυτό δε σημαίνει ότι η μυθική άποψη είναι νεκρή. Απλά είναι θαμμένη κάπου στο ατομικό και το συλλογικό ασυνείδητο, περιμένοντας το στοιχείο που θα τη διεγείρει και θα τη φέρει στην επιφάνεια σε οποιαδήποτε στιγμή, όπως έχει δείξει η ψυχολογία του βάθους. Βρίσκεται, όμως, ολοζώντανη στις μεγάλες θρησκείες του κόσμου, που ζουν ακριβώς εξαιτίας της μυθικής τους άποψης για τον κόσμο και της αιτιολογικής τους σχέσης με το σωτηριολογικό μύθο. Στην εβραϊκή, στη χριστιανική θρησκεία, στο Βουδισμό, τον Ινδουϊσμό, το Μωαμεθανισμό, τον Μανδαϊσμό, σε όλες σχεδόν τις αποκαλούμενες μεγάλες ή μικρές θρησκείες του κόσμου υπάρχει ο μύθος της δημιουργίας αλλά και της λύτρωσης, που είναι στην πραγματικότητα μια δεύτερη δημιουργία. Υπάρχουν επίσης τα μυστήρια, καθιερωμένα από τα κεντρικά πρόσωπα κάθε θρησκείας. Σε κάθε, λοιπόν, ενεργοποίηση των μυστηρίων, οποιαδήποτε και αν είναι η εξωτερική μορφή τους, αυτό που αναβιώνει είναι το ρεύμα της ανανέωσης του κόσμου που κουβαλούν εν δυνάμει μέσα τους οι θρησκείες.

Σήμερα η θρησκεία είναι ο κατεξοχήν αντιπρόσωπος της μυθοποιητικής σκέψης, γιατί στα δρώμενά της απεικονίζονται οι σημαντικότερες μορφές της πραγμάτωσης του μύθου. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, η συμμετοχή στα δρώμενα μετατρέπει το βιωμένο χρόνο σε μυθικό χρόνο, τον χρόνο της έναρξης της Δημιουργίας, της μέσης και του τέλους που υποδεικνύεται από την «πρόνοια» ή τους ίδιους τους εαυτούς μας ως συμμέτοχους στη δημιουργία. Ένα έξοχο παράδειγμα αυτής της αλληλοσύνδεσης της αρχής της μέσης και του τέλους βρίσκεται στους πρώτους στίχους της Θείας Κωμωδίας του Δάντη. Στο μέσο της ζωής του ο ποιητής βρίσκεται στο σκοτάδι. Ένα τέρας απειλεί να τον οδηγήσει στον τόπο όπου «ο ήλιος είναι σιωπηλός». Σε αυτό το σημείο μια νέα αρχή πρέπει να γίνει, ένας νέος μύθος να προφερθεί. Κι έτσι γίνεται! Η αρχαιότητα τον παίρνει από το χέρι και τότε όλα τα πλούτη της κόλασης, του καθαρτήριου και του παράδεισου διαχύνονται μέσα στη ζωή του ως νέο περιεχόμενο. Εξαγνισμένος, μεταμορφωμένος τραβά το δρόμο του. Όπως είπε ο Κ. Γκ. Γιουνγκ, «Θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι ο ποιητής εργάζεται με υλικά που παίρνει από δεύτερο χέρι. Πηγή της δημιουργικότητάς του είναι η αρχέγονη εμπειρία, για αυτό χρειάζεται μυθολογικό υλικό για να της δώσει μορφή. Ο Γκαίτε ψαχουλεύει στον Κάτω Κόσμο της ελληνικής αρχαιότητας. Ο Βάγκνερ αντλεί από όλο το σώμα της σκανδιναβικής μυθολογίας, ενώ ο Νίτσε επιστρέφει στην ιερατική λειτουργία και αναδημιουργεί το θρυλικό προφήτη των προϊστορικών εποχών». Από αυτή την άποψη οι αυθεντικοί ποιητές είναι οι μόνοι που βιώνουν το μυθικό χρόνο και ξεδιψάνε την ψυχή τους από τις αιώνιες πηγές του μύθου. Όλοι εμείς οι υπόλοιποι συνηθίσαμε τον ομογενοποιημένο χρόνο του ρολογιού μας, αυτόν που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα. Όμως, βαθιά μέσα μας αναπαύονται οι αρχαίοι θησαυροί, οι αρχαίοι δράκοντες και οι αρχαίοι θεοί, η κόλαση και ο παράδεισος.

Ο Έσχατος Χρόνος

Με τον έσχατο χρόνο, ή εσχατολογία όπως έχουμε συνηθίσει να την ακούμε, εννοούμε την άποψη του ανθρώπου για γεγονότα που συμβαίνουν στα όρια του δημιουργημένου κόσμου, για το τι υπήρχε πριν τη δημιουργία του και για το τι θα υπάρξει μετά το τέλος του. Περιλαμβάνει τη δόξα και το μεγαλείο της πρώτης ημέρας, καθώς και τον τρόμο της τελευταίας ημέρας. Όμως, ο αποκαλούμενος πρωτόγονος άνθρωπος δε γνωρίζει τίποτα για την εσχατολογία. Γνωρίζει μόνο τον αρχέγονο χρόνο, που κατά την άποψή του κυριαρχεί σε όλη τη ζωή. Ένα χρόνο που ανανεώνεται διαρκώς μέσα από τα συμβάντα του παρόντος, που εγγυούνται τη ζωή του. Η πραγματικότητα αποκτάται μόνον μέσω της επανάληψης και της συμμετοχής στα τελετουργικά δρώμενα[9]. Όσο τελεί τις τελετουργίες σωστά, κάθε μέρα ξαναδημιουργεί τον κόσμο ή μάλλον τον αναδημιουργεί για εκείνον ο δημιουργικός λόγος του μύθου. Τούτη η διαδικασία της καθημερινής ανανέωσης της ζωής είναι παρούσα ακόμη και σήμερα στους απόγονους των Μάγια και των γηγενών (αβορίγινων) της αυστραλιανής ηπείρου.

Όμως, εδώ λείπει το τέλος της ιστορίας. Ο χρόνος παραμένει ακίνητος, όπως στο παραμύθι της Ωραίας Κοιμωμένης. Όπως η έναρξη υπονοεί μια αρχέγονη αρχή, έτσι και κάθε τέλος προϋποθέτει μια ολοκλήρωση μια «τελική κρίση». Οπωσδήποτε μέσα σε ένα εκδηλωμένο και συνεπώς δυαδικό σύμπαν ο αρχέγονος χρόνος βρίσκει το ταίρι του στον έσχατο χρόνο, αλλά μόνον όταν η ανθρωπότητα προχωρήσει αρκετά στην οδυνηρή συνειδησιακή της αφύπνιση, επιλέγοντας για τον εαυτό της είτε τον υπέρτατο τρόμο ή την αιώνια ευδαιμονία. Η πιο ριζοσπαστική εικόνα του τέλους είναι πιθανώς εκείνη του Ράγκναροκ, της σκανδιναβικής μυθολογίας, της στιγμής κατά την οποία οι Θεοί πεθαίνουν μαζί με τους ανθρώπους. Αλλά, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλοι οι λαοί που δημιούργησαν έναν κόσμο για την ύπαρξή τους, οι Ινδοί, οι Πέρσες, οι Έλληνες, οι Άραβες, οι Εβραίοι, οι Μάγια και πολλοί άλλοι, όρισαν επίσης και το τέλος του. Η καταπληκτική ιδέα του τέλους του χρόνου δεν είναι παρά μια προσπάθεια αναίρεσης της αιώνιας στάσης, μια προσπάθεια για να σπάσει ο κύκλος. Όλοι εκείνοι που αφυπνίστηκαν στην κατάσταση της αγνής συνείδησης, μέσα από τον πόνο και την ελπίδα της ανθρώπινης ενσάρκωσης, κατανόησαν τούτη την ιδέα ολοκληρωτικά. Έσπασαν τον κύκλο του χρόνου, ανοίγοντας δρόμο για να βαδίσει πίσω τους ολόκληρη η ανθρωπότητα. Πού οδηγεί αυτός ο δρόμος; Μάλλον σε αυτό που η ανθρωπότητα με διαφορετικά ονόματα ονομάζει θέωση.

Τούτη είναι η μεγαλύτερη
από τις επιστήμες που ‘μαθα ανάμεσα στους ανθρώπους,
Πως δεν υπήρχε η γη, μήτε ο ουρανός πανωθέ της,
Μήτε δεντρί, μήτε βουνό.
Άστρα δεν υπήρχαν, ούτε έλαμπε ο ήλιος,
Φεγγάρι δε λαμπύριζε, μήτε υπήρχε η θάλασσα η ένδοξη.
Κι εκεί που τέλος δεν υπήρχε, μήτε σύνορα,
Εκεί υπήρχε ο ένας παντοδύναμος Θεός...

Τολμούμε να δημιουργήσουμε;
Του Χαριδημου Κ. Τσουκα*
Στη μνήμη του Κορνήλιου Καστοριάδη - του φιλόσοφου της φαντασίας, του ασυμβίβαστου και ελεύθερου στοχαστή.
Μπορεί η ημερολογιακή αρχή του νέου χρόνου να είναι μια συμβατική αρχή, έχει όμως συμβολική σημασία: η έλευση του νέου χρόνου σηματοδοτεί, κατ’ αρχήν, την απαρχή νέων δυνατοτήτων, την εκκίνηση μιας σχετικά απρόβλεπτης τροχιάς. Γι’ αυτό, άλλωστε, ευχόμαστε «καλή χρονιά» – να ξετυλιχτεί το κουβάρι του χρόνου με τρόπο ευνοϊκό. Ενίοτε προσθέτουμε και την ευχή «δημιουργική χρονιά», υπονοώντας να πραγματωθούν όνειρα και φιλοδοξίες.
Το προσωπικό βίωμα της χρονικής μεταβολής, η αίσθηση του εν δυνάμει νέου, δεν αποτυπώνεται στον κλασικό επιστημονικό λόγο. «Ο χρόνος είναι μια ψευδαίσθηση», έλεγε ο Αϊνστάιν, συνοψίζοντας επιγραμματικά την αντίληψη περί χρόνου που επί μακρόν κυριάρχησε στη Φυσική. Ο χρόνος θεωρείται ένα απατηλό δημιούργημα της ατελούς ανθρώπινης γνώσης, παρόμοια με την ψευδαίσθηση ότι ο ήλιος περιστρέφεται γύρω από τη γη.
Η εμπειρία μας, όμως, είναι διαφορετική. Το βέλος του χρόνου το βιώνουμε στη συνείδησή μας, στις μεταβαλλόμενες πολιτισμικές αντιλήψεις, στις κοινωνικές αλλαγές. Παρελθόν και μέλλον δεν είναι εναλλάξιμα, όπως στην κλασική Φυσική, διαφέρουν ποιοτικά. Υστερα από την απώλεια αγαπημένου προσώπου ο άνθρωπος δεν παραμένει ίδιος, όπως μια χώρα που έζησε έναν πόλεμο δεν παραμένει ανεπηρέαστη. Ο χρόνος, όπως τον βιώνουμε, αλλά όπως τον κατανοεί πλέον και η νέα Φυσική, είναι μη αναστρέψιμος.
Ο χρόνος δεν είναι απλά ένα ουδέτερο μέσον εντός του οποίου λαμβάνουν χώρα προδιαγεγραμμένα γεγονότα, αλλά η δημιουργία νέων μορφών. Ο χρόνος είναι, όπως λέει ο Κορνήλιος Καστοριάδης, «οντολογική δημιουργία» – δηλαδή, η ανάδυση «άλλων» σχημάτων, η «αλλοίωση των σημασιών». Τα σημεία μιας γραμμής δεν είναι «άλλα», είναι απλώς διαφορετικά μέσω της διάταξής τους στον χώρο. Η «Θεία Κωμωδία», όμως, είναι «άλλη» από την «Οδύσσεια», όπως οι πίνακες του Ρέμπραντ είναι «άλλοι» από τους πίνακες του Βαν Γκογκ. Αν και ο δημιουργός αντλεί από προγενέστερα σχήματα, τα «αλλοιώνει», τους προσδίδει έναν ιδιό-μορφο χαρακτήρα.
Οι επιχειρηματίες, συνήθως, κατανοούν διαισθητικά την ανάδυση νέων μορφών καλύτερα από τους πολιτικούς. Ο Ιβαν Γουίλιαμς, ο εφευρέτης του Blogger, δεν παρήγαγε απλώς, αλλά επινόησε, το ιστολόγιο – δημιούργησε δηλαδή ένα νέος «είδος» έκφρασης και επικοινωνίας. Η καινοτομία του δεν μιμείται, ούτε μπορεί να συναχθεί από ήδη προϋπάρχοντα σχήματα – συνιστά δημιουργία. Ο πολιτικός που αντιμετωπίζει τοn χρόνο απλώς ωρολογιακά, θεωρεί ότι ο χρόνος δεν επιφέρει αλλοιώσεις, είναι αναστρέψιμος. Ο κ. Γ. Παπανδρέου έπεισε το αποπροσανατολισμένο κόμμα του ότι, με την επανεκλογή του στη ηγεσία του ΠΑΣΟΚ, θα κάνει μια «νέα αρχή» –θα μηδενίσει, δηλαδή, τον χρόνο– σαν η τετράχρονη θητεία του και τα οδυνηρά για το κόμμα του εκλογικά αποτελέσματα να μην υπήρξαν ποτέ. Ο βιωματικός χρόνος, όμως, είναι αναντίστρεπτος. Και να θέλουμε δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τα τέσσερα χρόνια ηγετικής παρουσίας. Είδαμε, ξέρουμε, υποψιαζόμαστε – και το δείχνουμε στις δημοσκοπήσεις.
Η κρίση δημιουργίας και φαντασίας διαπερνά συνολικά το πολιτικό μας σύστημα και την ελληνική κοινωνία. Οι Ελληνες νοσταλγούν το παρελθόν, είτε αυτό είναι η λαϊκιστική διακυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου 1981-1989, είτε είναι η Εθνική Αντίσταση και το αρχαιοελληνικό παρελθόν – περίοδοι που προσδίδουν αίγλη σε μια χώρα με μειωμένη αυτο-εκτίμηση. Προτείνεις να οραματιστούμε στην Ελλάδα ένα μη κρατικό πανεπιστήμιο τύπου Στάνφορντ και σου αντιτείνουν, κατ’ αρνητική αναλογία, την αθλιότητα της ιδιωτικής τηλεόρασης. Λες ότι το πανεπιστημιακό άσυλο συνιστά σήμερα αναχρονισμό και σου προβάλλουν το φάντασμα του προ-δικτατορικού Σπουδαστικού της Ασφάλειας! Αρνούμαστε το νέο γιατί προβάλλουμε στο μέλλον τις παλαιές φοβίες μας. Αντιμετωπίζουμε την καινοτομία με το λεξιλόγιο των παραδεδομένων σχημάτων. Νοσταλγούμε για να μη διακινδυνεύσουμε.
Κάθε κοινωνία, παρατηρεί ο Καστοριάδης, αντιλαμβάνεται τον χρόνο με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Για την ακρίβεια, κάθε κοινωνία πλάθει τον εαυτό της μέσα από τον τρόπο που νοηματοδοτεί τον χρόνο. Ο αείμνηστος φιλόσοφος παραθέτει ένα εξαίρετο απόσπασμα από τον Θουκυδίδη, στο οποίο, μέσα από τα λόγια των Κορίνθιων απεσταλμένων στη Σπάρτη, αντιπαραβάλλονται οι (λανθάνουσες) περί χρόνου αντιλήψεις της Αθήνας και της Σπάρτης, οι οποίες μορφοποιούνται σε δύο διαφορετικούς τύπους κοινωνικής οργάνωσης: «Αυτοί [οι Αθηναίοι] είναι καινοτόμοι και οξείς στην επινόηση και ικανότατοι στην εκτέλεση αυτών που θα αποφασίσουν, ενώ εσείς [οι Σπαρτιάτες] αρκείσθε στη διατήρηση των κεκτημένων και τίποτε δεν επινοείτε […] Εξ άλλου, αυτοί αποτολμούν χωρίς να μετρούν τις δυνάμεις τους, διακινδυνεύουν χωρίς να τους σταματούν οι υποδείξεις της λογικής και μέσα στα δεινά διατηρούν την ελπίδα. Ενώ εσείς κάνετε λιγότερα απ’ όσα μπορείτε και δυσπιστείτε και προς εκείνα που κρίνετε βέβαια, και πιστεύετε ότι ποτέ δεν θα λυτρωθείτε από τα δεινά σας. […]» Η κοινωνία που θεωρεί τον χρόνο δημιουργία, δεν αρκείται στη διατήρηση του status quo, αλλά αυτόβουλα το αναθεωρεί. Δεν βλέπει την Ιστορία της ως «αποκούμπι», αλλά ως αέναη διαδικασία αυτοκατανόησης και, άρα, δημιουργικής αυτοαλλοίωσης. Δεν αντιλαμβάνεται τη δημόσια σφαίρα ως σύνολο αμετάβλητων θεσμών, αλλά ως εργαστήρι φαντασίας. Μια τέτοια κοινωνία θεωρεί την «ησυχία της απραξίας», όπως λέει ο σοφός Θουκυδίδης, μεγαλύτερη συμφορά από τους κινδύνους του πειραματισμού.

quote:

---

Αγαπητή maria1204, αντιμετωπίζεις τον χρόνο σαν μεγάλο χώρο
και τον άνθρωπο σαν μικρή ύπαρξη, αλλά αγνοείς ότι ο χρόνος
εξυπηρετεί ώστε να γίνει μια πράξη μέσα σε αυτόν.Ότι δεν
έγινε για να είναι,αλλά για να βολέψει ένα στάδιο εξέλιξης του
ανθρώπου.
Αυτού που είναι αιώνιος και άφθαρτος.Ο άνθρωπος έχει γύρω του απλώς
το κατάλληλο περιβάλον, για να αναπτύξει τις ικανότητες του,ο
χρόνος απλώς εξυπηρετεί αυτή τη νομοτέλεια της άσκησης και αντίληψης
δυνάμεων που είναι πνευματικού επιπέδου και θα αποκτηθούν λόγω
κατανόησης, αντίληψης, εννόησης...
Απο την άλλη, αν το δεις όπως εσύ, ο χρόνος έχει τόσες υποενότητες,
που μπορεί να χαθείς σε αυτόν..Και εδώ έρχεται το μεγάλο δίλημα:
Ποιός είναι ο μεγάλος και ποιός θα απορροφήσει τον άλλο. Ο άνθρωπος
θα δείξει ότι είναι αιώνιο πνεύμα ή χρόνος θα επιδείξει την ευρύτητα
που μπορεί να έχει; Ανήκουμε στον χρόνο, ή αυτός έγινε για μάς;
Εξαρτάται απο τη γωνία που βλέπεις το ζήτημα..Κι ανάλογα λυτρώνεσαι
ή φυλακίζεσαι...

---

μην πιστευεται οτι ακουτε και οτι βλεπετε...η μονη αληθεια ειναι αυτη που δεν μπορει να αντιληφθει ο φτωχος ανθρωπινος νους!!!

ESOTERICA.gr Forums !

© 2010-11 ESOTERICA.gr