του Shankar Vedantam

Στη Φιλαδέλφεια, ένας ερευνητής ανακαλύπτει περιοχές του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται στη διάρκεια του διαλογισμού. Σε δύο άλλα πανεπιστήμια, του Σαν Ντιέγκο και της Βόρειας Καρολίνα, οι γιατροί μελετούν, πώς η επιληψία και κάποια παραισθησιογόνα φάρμακα μπορούν να παράγουν θρησκευτικές αποκαλύψεις. Και στον Καναδά, ένας νευροεπιστήμονας προσαρμόζει σε ανθρώπους μαγνητικά κράνη, τα οποία παράγουν "πνευματικές" εμπειρίες στους πιστούς.

Η εργασία είναι μέρος μια ευρείας προσπάθειας επιστημόνων απ' όλο τον κόσμο, να κατανοήσουν καλύτερα τις θρησκευτικές εμπειρίες, να τις μετρήσουν και ακόμα να τις αναπαράγουν. Χρησιμοποιώντας ισχυρή τεχνολογία απεικόνισης του εγκεφάλου, οι ερευνητές εξερευνούν αυτό που οι μυστικιστές αποκαλούν νιρβάνα και αυτό που οι Χριστιανοί περιγράφουν σαν κατάσταση χάρης. Οι επιστήμονες αναρωτιούνται για το αν η πνευματικότητα μπορεί να εξηγηθεί με όρους νευρωνικών δικτύων, νευροδιαβιβαστών και χημείας του εγκεφάλου.

Τι δημιουργεί αυτό το υπερβατικό συναίσθημα του να είσαι ένα με το σύμπαν; Θα μπορούσε να είναι η μειωμένη δραστηριότητα στους βρεγματικούς λοβούς του εγκεφάλου, που βοηθάει να ρυθμίσουμε την αίσθηση της ατομικής και φυσικής κλίσης, προτείνουν οι επιστήμονες. Πώς εμπνέει η θρησκεία τα θεϊκά συναισθήματα της αγάπης και της συμπόνιας; Πιθανά, εξαιτίας αλλαγών στον μετωπιαίο λοβό, που προκαλούνται από την αυξανόμενη συγκέντρωση στη διάρκεια του διαλογισμού. Γιατί πολλοί άνθρωποι έχουν μια έντονη αίσθηση ότι, η θρησκεία άλλαξε τις ζωές τους; Ίσως επειδή οι πνευματικές πρακτικές ενεργοποιούν τον κροταφικό λοβό, ο οποίος προσδίδει στις εμπειρίες προσωπική σημασία.

"Ο εγκέφαλος είναι φτιαγμένος με τέτοιο τρόπο ώστε να έχει πνευματικές εμπειρίες και θρησκευτικές εμπειρίες," είπε ο Andrew Newberg, ένας επιστήμονας απ' τη Φιλαδέλφεια που έγραψε το βιβλίο "Γιατί ο Θεός δεν θα εξαφανίζονταν". Αν δεν υπάρξει μια θεμελιώδη αλλαγή στον εγκέφαλο, η θρησκεία και η πνευματικότητα θα είναι εδώ για πολύ καιρό. Ο εγκέφαλος είναι προδιαθετιμένος να έχει αυτές τις εμπειρίες και γι' αυτό πιστεύουν στο Θεό τόσοι πολλοί άνθρωποι."

Η έρευνα ίσως αντιπροσωπεύει το πιο γενναίο όριο της έρευνας του εγκεφάλου. Αλλά αναλόγως τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, θα μπορούσε να είναι η σταγόνα που ξεχειλίζει το ποτήρι. Επειδή, ενώ ο Newberg και άλλοι επιστήμονες λένε ότι προσπαθούν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ θρησκείας και επιστήμης, πολλοί πιστοί προσβάλλονται απ' την ιδέα ότι ο Θεός είναι δημιούργημα του ανθρώπινου εγκεφάλου, παρά το αντίθετο.

Ο Nancey Murphy, καθηγητής Χριστιανικής φιλοσοφίας στη Θεολογική Ιερατική Σχολή της Pasadena της Καλιφόρνιας, είπε: "Αν μπορείτε να εξηγήσετε τη θρησκευτική εμπειρία καθαρά σαν εγκεφαλικό φαινόμενο, δεν χρειάζεστε την προϋπόθεση της ύπαρξης του Θεού."

Μερικοί επιστήμονες λένε με ευκολία, ότι η έρευνα αποδεικνύει ότι δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα σαν τον Θεό. Αλλά πολλοί άλλοι ισχυρίζονται ότι οι ίδιοι είναι θρήσκοι και ότι, απλά προσπαθούν να καταλάβουν πώς το μυαλό μας παράγει την αίσθηση της πνευματικότητας.

Ο Newberg, ο οποίος βρέθηκε ξαφνικά στην κεντρική σκηνή της διαμάχης νευροεπιστήμης - θρησκείας, εξαιτίας του βιβλίου του και κάποιων πρόσφατων πειραμάτων που διεξήγαγε στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια με τον συν-ερευνητή Eugene D'Aquili, λέει ότι, έχει μια αίσθηση της δικής του πνευματικότητας, αν και απέφυγε να πει αν πιστεύει στο Θεό, επειδή κάθε απάντηση θα ωθούσε τον κόσμο να εξετάσει την ατζέντα του. "Πραγματικά, δεν προσπαθώ να χρησιμοποιήσω την επιστήμη για να αποδείξω ότι υπάρχει Θεός ή να ανασκευάσω την ύπαρξή Του," είπε.

Το πείραμα του Newberg συνίσταται σε εγκεφαλικά σπινθηρογραφήματα Θιβετιανών Βουδιστών καθώς αυτοί είναι βυθισμένοι σε διαλογισμό. Αφού τους δίνει χρόνο να βυθιστούν σε βαθύ έκσταση διαλογισμού, τους έκανε ένεση με ραδιενεργή χρωστική ουσία. Τα ίχνη των υπολοίπων της χρωστικής ουσίας μετατράπηκαν αργότερα σε εικόνες.

Ο Newberg βρήκε ότι κάποιες περιοχές του εγκεφάλου μεταβάλλονταν στη διάρκεια βαθύ διαλογισμού. Αναμενόμενα, αυτές περιλάμβαναν περιοχές του εγκεφάλου μπροστά απ' τον εγκέφαλο που σχετίζεται με τη συγκέντρωση. Αλλά ο Newberg βρήκε επίσης μειωμένη δραστηριότητα στον βρεγματικό λοβό, ένα απ' τα μέρη του εγκεφάλου που βοηθά ένα άνθρωπο να προσανατολιστεί στον τρισδιάστατο χώρο.

"Όταν οι άνθρωποι έχουν πνευματικές εμπειρίες, αισθάνονται ότι γίνονται ένα με το σύμπαν και χάνουν την αίσθηση της ατομικότητάς τους," είπε. "Πιστεύουμε ότι ίσως αυτό γίνεται, εξαιτίας αυτού που συμβαίνει στην περιοχή αυτή - αν μπλοκάρεις αυτή την περιοχή, χάνεις τα όρια ανάμεσα στην ατομικότητα και το υπόλοιπο του κόσμου. Κάνοντας έτσι, τελικά καταλήγεις στη συμπαντική κατάσταση."

Στην άλλη πλευρά της χώρας, στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Σαν Ντιέγκο, άλλοι νευροεπιστήμονες μελετούν το γιατί οι θρησκευτικές εμπειρίες φαίνονται να συνοδεύουν επιληπτικές κρίσεις σε κάποιους ασθενείς. Στο Πανεπιστήμιο του Duke, ο ψυχίατρος Roy Mathew μελετάει παραισθησιογόνα φάρμακα, που μπορούν να προκαλέσουν μυστικιστικές εμπειρίες και έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλο διάστημα σε κάποιες θρησκευτικές παραδόσεις.
Θα μπορούσε η λάμψη της μαγείας που κατέλαβε τον Σιντάρτα Γκωτάμα - τον Βούδα - να μην ήταν τίποτα άλλο παρά αυτός ο καθησυχασμός του βρεγματικού λοβού; Θα μπορούσε οι φωνές που ο Μωυσής και ο Μοχάμεντ άκουσαν σε μακρινές βουνοκορφές να ήταν απλά μια δέσμη φλεγόμενων νευρώνων - μια παραίσθηση; Θα μπορούσαν οι συζητήσεις του Ιησού με τον Θεό να ήταν μια νοητική πλάνη;

Ο Newberg δεν θα προχωρούσε τόσο μακριά, αλλά άλλοι πρωτοπόροι της νέας επιστήμης του εγκεφάλου το κάνουν. Ο Michael Persinger, καθηγητής της νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο Laurentian του Sudbury του Ontario, διεξήγαγε πειράματα προσαρμόζοντας μαγνήτες σε μια συσκευή όμοια με κράνος. Ο Persinger διατρέχει ποσότητες ηλεκτρομαγνητικών σημάτων γύρω από το κρανίο εθελοντών.

Τέσσερις στους πέντε ανθρώπους, λέει, αναφέρουν μια "μυστικιστική εμπειρία, την αίσθηση ότι υπάρχει ένα αισθητήριο πλάσμα ή οντότητα που στέκεται από πίσω ή κάπου κοντά τους." Κάποιοι κλαίνε, κάποιοι νιώθουν ότι τους άγγιξε ο Θεός, άλλοι τρομοκρατούνται και μιλάνε για δαίμονες και κακά πνεύματα.

"Αυτό γίνεται στο εργαστήριο," είπε ο Persinger. "Ξέρουν ότι βρίσκονται στο εργαστήριο. Μπορείτε να φανταστείτε τι θα συνέβαινε αν αυτό γινόταν αργά τη νύχτα σε ένα στασίδι εκκλησίας, σ' ένα τζαμί ή μια συναγωγή;"

Ο Persinger λέει ότι, η έρευνά του έδειξε ότι "η θρησκεία είναι μια ιδιότητα του εγκεφάλου, μόνο του εγκεφάλου, και λίγο έχει να κάνει με το τι είναι εκεί έξω."
Αυτοί που πιστεύουν ότι η νέα επιστήμη αναιρεί την ύπαρξη του Θεού, λένε ότι κρατάνε ένα καθρέπτη στην κοινωνία για την ολέθρια δύναμη της θρησκείας. Λένε ότι, οι θρησκευτικοί πόλεμοι, ο φανατισμός και η μισαλλοδοξία πηγάζουν απ' τις δογματικές πεποιθήσεις ότι κάποιοι θεοί και πίστεις είναι δογματικοί, παρά απ' τις απόψεις της ανά τον κόσμο χημείας του εγκεφάλου.

"Είναι παράλογο και επικίνδυνο όταν βλέπει κανείς πώς μας επηρεάζει η θρησκεία," είπε ο Matthew Alper, συγγραφέας του "Ο Θεός, μέρος του εγκεφάλου", ενός βιβλίου για τη νευροϊατρική της πίστης. "Στις εποχές της οικονομικής άνθισης, είμαστε ικανοποιημένοι. Στις εποχές της οικονομικής ύφεσης, οδηγούμαστε σε πόλεμο. Όταν δεν υπάρχει αρκετή τροφή, προστρέχουμε στα πνευματικά μας γένη και χρησιμοποιούμε τους θεούς μας σαν δικαιολογία για να σκοτώσουμε ο ένας τον άλλο."

Ενώ ο Persinger και ο Alper θεωρούν τους εαυτούς τους άθεους, πολλοί επιστήμονες που μελετούν τη νευρολογία της πίστης, θεωρούν τους εαυτούς τους βαθιά πνευματικούς.
Ο James Austin, ένας νευρολόγος, άρχισε να εξασκείται στο διαλογισμό Ζεν στη διάρκεια μιας επίσκεψης στην Ιαπωνία. Μετά από χρόνια πρακτικής, βρήκε ότι έπρεπε να επανεκτιμήσει αυτά που τον είχε διδάξει το επαγγελματικό του υπόβαθρο.

"Αποφασίστηκε για μένα απ' τις εμπειρίες που είχα ενώ διαλογιζόμουν," είπε ο Austin, συγγραφέας του βιβλίου "Το Ζεν και ο εγκέφαλος" και τώρα μελετητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Idaho. "Κάποιες ήταν αναζωογονήσεις, μία ήταν σοβαρή εσωτερική απορρόφηση - μια έντονη υπερ-επίγνωση, κενό ατέλειωτο διάστημα που ήταν πιο μαύρο απ' το μαύρο και άηχο και κενό από κάθε αίσθημα του φυσικού σωματικού μου εαυτού. Ένοιωσα βαθιά ευδαιμονία. Συνειδητοποίησα ότι τίποτα στην εκπαίδευση ή την εμπειρία μου δεν με είχε προετοιμάσει για να καταλάβω τι συνέβαινε μέσα στο μυαλό μου. Ήταν ένα ξύπνημα από έναν νευρολόγο."

Η πνευματικότητα του Austin δεν περιλαμβάνει πίστη στο Θεό - κυρίως ευθυγραμμίζεται με πρακτικές σχετικές με κάποια ρεύματα του Ινδουϊσμού και του Βουδισμού. Και οι δύο θρησκείες δίνουν έμφαση στη σημασία του διαλογισμού και στη δύναμή του να κάνει ένα άτομο αγαπητό και συμπονετικό - οι περισσότεροι Βουδιστές δεν ενδιαφέρονταν για το αν ο Θεός υπάρχει.
Αλλά οι θεολόγοι λένε ότι, τέτοιες πρακτικές δεν περιγράφουν τη θρησκευτικότητα των περισσότερων ανθρώπων, ούτε στις ανατολικές, ούτε στις δυτικές παραδόσεις.

"Όταν αυτοί οι άνθρωποι μιλούν για θρησκευτική εμπειρία, μιλάνε για μια εμπειρία διαλογισμού," είπε ο John Haught, καθηγητής θεολογίας στο Πανεπιστήμιο της Georgetown. "Αλλά η θρησκεία είναι κάτι περισσότερο από αυτό. Περιλαμβάνει δεσμεύσεις και βάσανα και αγώνα - δεν είναι μια διαλογιστική ευδαιμονία. Περιλαμβάνει επίσης στιγμές στις οποίες αισθάνεσαι εγκαταλειμμένος απ' το Θεό."

"Η θρησκεία επισκέπτεται χήρες και ορφανά," είπε. "Είναι συμβολισμός και μύθος και ιστορία και πολλά ακόμα πλούσια πράγματα. Έχουν απομονώσει μια μικρή όψη θρησκευτικής εμπειρίας και την ταυτίζουν με ολόκληρη τη θρησκεία."

Οι πιστοί ισχυρίζονται ότι, η θρησκεία και η πίστη είναι μεγαλύτερες απ' το άθροισμα των μερών του εγκεφάλου: "Ο εγκέφαλος είναι το υλικό μέσω του οποίου βιώνεται η θρησκεία," είπε ο Daniel Batson, ψυχολόγος του Πανεπιστημίου του Κάνσας, ο οποίος μελετάει την επίδραση της θρησκείας στους ανθρώπους. "Το να πούμε ότι ο εγκέφαλος παράγει τη θρησκεία, είναι σαν να λέμε ότι ένα πιάνο παράγει μουσική."

Στο Θεολογικό Κολέγιο ψυχολογίας του Fuller, ο Warren Brown, γνωστικός νευροψυχολόγος, είπε, "Όπως κάθομαι εδώ που κάθομαι και ασχολούμαι με ειδικούς στη θεολογία και στη Χριστιανική θρησκευτική πρακτική, απλά βλέπω τα πράγματα που ξέρουν αυτοί οι άνθρωποι για τη θρησκευτικότητα και σκέφτομαι ότι δεν είναι πολύ επιτηδευμένοι. Είναι επιτηδευμένοι νευροεπιστήμονες, αλλά δεν είναι μελετητές στο θέμα που περιλαμβάνει διάφορες μορφές θρησκευτικότητας."

Στην καρδιά της κριτικής της νέας εγκεφαλικής έρευνας βρίσκεται η αντίληψη ότι όλα τα φαινόμενα μπορούν να κατανοηθούν απλοποιώντας τα σε βασικές μονάδες που μπορούν να μετρηθούν.

"Ένα φιλί," είπε ο Michael McClymond, "είναι κάτι παραπάνω από μια συμφωνημένη αμοιβαία ανταλλαγή σάλιου, ανάσας και μικροβίων."

Και τελικά, οι πιστοί λένε, ότι αν ο Θεός υπήρχε και δημιούργησε το σύμπαν, δεν θα ήταν λογικό να εγκαταστήσει μηχανισμούς στους εγκεφάλους μας που θα έκαναν δυνατό να έχουμε μυστικιστικές εμπειρίες;

"Οι νευροεπιστήμονες παίρνουν τις αντιλήψεις των φυσικών του περασμένου αιώνα ότι όλα είναι ύλη," είπε ο Mathew, ψυχίατρος του Duke. "Είμαι ανοικτός στην πιθανότητα ότι υπάρχει κάτι παραπάνω απ' ό,τι βλέπει το μάτι. Δεν πιστεύω στην παντοδυναμία της επιστήμης ή ότι έχουμε μια αλάνθαστη εξήγηση."

http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A10767-2001Jun16.html