ΠΡΟΛΟΓΟΣΗ αναζήτηση παρόμοιου θέματος στο παρόν forum ανέσυρε ένα αποτέλεσμα με τον τίτλο "Επιστήμη-Θρησκεία: πού συγκλίνουν;" το οποίο δημιουργήθηκε από το μέλος "Amazona" και διαπραγματεύεται ένα δογματικό θέμα του Τορά και τη συμφωνία του με την επιστήμη.
Το περιεχόμενο του παρόντος θέματος αφορά τις σχέσεις της επιστήμης με τη θρησκεία γενικά καθώς και τις αιτίες (και ίσως τα αποτελέσματα) της σύγκρουσής τους και της προσπάθειας "σφετερισμού" των πεδίων της μιας από την άλλη.
Δηλώνω δε υπεύθυνα ότι το παρόν θέμα δεν παραβιάζει καμία από τις αρχές του forum ούτε αυτές (τις αρχές) που αναφέρονται στο μήνυμα "περί απενεργοποίησης θεμάτων". Εάν παρ'όλα αυτά το θέμα θεωρηθεί αντεθνικό, ανήθικο, επικίνδυνο για την εθνική ασφάλεια ή την ασφάλεια των πτήσεων παρακαλώ να απενεργοποιηθεί χωρίς περαιτέρω σχόλια ή δικαιολογίες.
A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στον τίτλο του παρόντος "Επιστήμη και θρησκεία" θα μπορούσε να προστεθεί το ερώτημα "βίοι αντίθετοι;". Πιστεύω όμως πως μια τέτοια προσθήκη θα ήταν μάλλον αδόκιμη, καθώς οι δύο αυτές έννοιες δεν είναι αντίθετες. Οι αντίθετες δυνάμεις βρίσκονται πάντα στο ίδιο επίπεδο κι έχουν κοινό σημείο εφαρμογής και αντίθετη φορά. Η επιστήμη και η θρησκεία όμως βρίσκονται σε τελείως διαφορετικά επίπεδα τα οποία φαίνεται να μην έχουν κανένα κοινό σημείο και άρα οι έννοιες αυτές ούτε αντίθετες είναι ούτε συμπίπτουν, ούτε τέμνονται. Απλά συνυπάρχουν.
B. ΕΝΝΟΙΕΣ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ
α. Η θρησκεία
Η διαφορά της θρησκείας με την επιστήμη οφείλεται αρχικά σ'αυτήν την ίδια τη φύση τους.
Η θρησκεία δεν ασχολείται με τα θέματα του φυσικού κόσμου. Την ενδιαφέρουν τα "μετά τα φυσικά". Δεν προσπαθεί να ερμηνεύσει το φυσικό κόσμο - τις αιτιώδεις σχέσεις και τα αποτελέσματά του - και εστιάζεται κυρίως σε φιλοσοφικά ερωτήματα και (ενίοτε) σε κοινωνιολογικές προσεγγίσεις. Είναι μάλλον χαλαρή στα δόγματα ή θεωρίες της, με την έννοια της απουσίας ανάγκης αυστηρής απόδειξης των λεγομένων της. Δεν την ενδιαφέρει και δεν μπορεί να αποδείξει τίποτε. Το σύνολο των "αποδείξεων" της κάθε θρησκείας περιέχονται συνήθως στη φράση "Έτσι είναι γιατί έτσι το είπε ο Θεός", όπου η λέξη "θεός" αντικαθίσταται πολλές φορές από το όνομα του ιδρυτή της θρησκείας ή του νόμιμου εκπροσώπου του επί της γης.
Η θρησκεία συχνά είναι κοσμοθεωρία, χωρίς όμως αυτό να αποτελεί ικανή και αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξή της. Θεωρεί συνήθως πως κατέχει τη μοναδική αλήθεια η οποία της δόθηκε εξ αποκαλύψεως από τον ίδιο το Θεό (Ιουδαϊσμός), το γιό του (Χριστιανισμός), κάποιον προφήτη των προηγουμένων (Ισλάμ) ή κάποιο "φωτισμένο". Σήμερα υπολογίζεται πως στη γη κυκλοφορούν λίγο περισσότερες από 4.200 "μοναδικές αλήθειες", κάθε μια από τις οποίες κατέχει όλες τις απαντήσεις που άπτονται των μεταφυσικών ανησυχιών του ανθρώπου.
Επειδή κάθε μία από τις 4.200 καταγεγραμμένες θρησκείες θεωρεί πως κατέχει τη μοναδική αλήθεια, είναι φυσικό να θεωρεί τους αλλόδοξους "αιρετικούς" και να προβλέπει κάποια επίγεια, επουράνια ή άλλης διάστασης τιμωρία γι'αυτούς, με χρονικό ορίζοντα από την επόμενη μέρα μέχρι το άπειρο. Ταυτόχρονα διατηρεί για τους "πιστούς" της την υπόσχεση μιας επιβράβευσης η οποία κυμαίνεται σε ποιότητα, ποσότητα και ποικιλία, ανάλογα με τις αρχές της και τις προσδοκίες των πιστών.
Πολλές απ'αυτές και ειδικά οι Αβραμικές θρησκείες, απευθύνονται στα πρωτόγονα συναισθήματα των ανθρώπων που είναι ο φόβος για το άγνωστο, αν και σήμερα μεγάλο κομμάτι από το "άγνωστο" αυτό έχει εξηγηθεί επαρκώς. Απαιτούν συνήθως μία άνευ αντιλόγου τυφλή υπακοή, ακόμη κι αν αυτή έρχεται σε σύγκρουση με τη γνώση και την κοινή λογική. Η φράση του Ι.Χρυσοστόμου "Προτιμώ να πλανώμαι μετά της εκκλησίας παρά να ορθοφρονώ μόνος μου" είναι ίσως ενδεικτική της σχέσης πιστού και θρησκείας. Η υπακοή αυτή βασίζεται αναγκαστικά στην πίστη και ενίοτε στην ευπιστία των ανθρώπων προς ό,τι θεωρείται δόγμα, αφήνοντας τη λογική, τη γνώση και αυτήν ακόμη την ανθρώπινη εμπειρία έξω από τη διαδικασία αυτή.
β. Η επιστήμη
Η επιστήμη από την άλλη είναι μία πανανθρώπινη έννοια με αυστηρά οριοθετημένους κανόνες (που είναι αποτέλεσμα παγκόσμιας συναίνεσης), μεθόδους, αρχές, σύστημα αξιολόγησης και (ανελαστική) ηθική. Βασίζεται πάνω στη γνώση και μόνο, χωρίς να δίνει απαντήσεις διαισθητικά. Προσπαθεί να ερμηνεύσει το φυσικό κόσμο και να βρει απαντήσεις για το "πώς" και το "πότε", το "γιατί" και το "εάν" και οι απαντήσεις αυτές πρέπει να είναι επαρκώς αιτιολογημένες και αρκούντως αποδεδειγμένες. Απορρίπτει a priori την έννοια του δόγματος (τόσο με την σημασία της αξιωματικής αλήθειας όσο και μ'αυτήν της χρονικής ισχύος της αλήθειας αυτής) και συχνά αυτοαναιρείται και αναβαθμίζεται καθώς η νέα γνώση αντικαθιστά την παλιά.
Οτιδήποτε πρεσβεύει πρέπει όχι μόνο να έχει αποδειχτεί αλλά θα πρέπει να ισχύει (τουλάχιστον στις θετικές και εφαρμοσμένες επιστήμες) η έννοια της επαναληψιμότητας ώστε η επιστημονική γνώση αυτή να θεωρηθεί πρώτα "γνώση" και κατόπιν "επιστημονική". Σε αντίθετη περίπτωση παραμένει ανίσχυρη και μη εγκυροποιημένη "άποψη". Οι μηχανισμοί αυτοί καθιστούν την επιστημονική γνώση αλλά και την εγκυρότητά της πανανθρώπινη. Κινητήρια δύναμη της επιστήμης είναι ο ανθρώπινος νους και κεντρική ιδέα της ο άνθρωπος.
Γ. Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ
Εξ ορισμού δεν θα έπρεπε να υπάρχει σύγκρουση επιστήμης και θρησκείας λόγω του διαφορετικού πεδίου της κάθε μιας. Στην προσπάθεια της όμως η θρησκεία να επιβιώσει, έρχεται αναγκαστικά σε σύγκρουση με την επιστήμη και μάλιστα σε πολλαπλά επίπεδα. Οι συγκρούσεις αυτές είναι τόσο ενδογενείς όσο και εξωγενείς.
Η ενδογενής σύγκρουση αρχίζει από τη στιγμή που το δόγμα υφίσταται κριτική. Προκειμένου λοιπόν να παρουσιαστούν οι όποιες μυθολογίες, δοξασίες ή φαντασιώσεις ως πραγματικά γεγονότα - προς επίρρωση του δόγματος - αναζητείται η εγνωσμένης εγκυρότητας επιστήμη η οποία καλείται να εξηγήσει τα ανεξήγητα. Το αποτέλεσμα είναι συνήθως κωμικό, καθώς σύμφωνα με την "επιστημονική" ερμηνεία της Βίβλου ο κόσμος έχει ηλικία το πολύ 10.000 ετών αντί των 4.500.000.000 ετών που απέδειξε η επιστήμη, το φως δημιουργήθηκε πριν από την πηγή του, η προσευχή είναι καλύτερη μέθοδος ίασης από την ιατρική και υπήρχε όντως μια πόλη Ναζαρέτ για την οποία η παγκόσμια αρχαιολογία διαθέτει μια ολόλευκη σελίδα.
Η στάση αυτή της θρησκείας (της παρουσίασης συμβολικών μύθων ως πραγματικά γεγονότα) οδηγεί σε εξωγενείς συγκρούσεις με την επιστήμη, όταν η τελευταία καταλήγει σε συμπεράσματα που δεν προβλέπονται από τα "ιερά βιβλία" ή δεν συμπλέουν μ'αυτά. Η αντίδραση αυτή μπορεί να κυμαίνεται από την ολική άρνηση της επιστημονικής γνώσης και την καταδίκη των επιστημόνων (κάψιμο του Τζ. Μπρούνο, δίκη του Γαλιλαίου, διώξεις κατά των Ελλήνων φιλοσόφων, δίκες εναντίον δασκάλων που διδάσκουν τη θεωρία της εξέλιξης αντί για τη Γένεση ακόμη και σήμερα) μέχρι την παραγωγή "θρησκευτικής επιστήμης" που θα είναι σύμφωνη με το δόγμα (θεωρία περί επίπεδης γης από τον Κοσμά Ινδοπλεύστη, θεωρία του ουρανού σε σχήμα σκηνής από τον Ι. Χρυσόστομο, υπολογισμός της δημιουργίας του κόσμου από τον επίσκοπο James Ussher, κτλ.). Το αποτέλεσμα της ερμηνείας των θρησκευτικών δογμάτων με τη βοήθεια της επιστήμης οδηγεί σε τραγελαφικά αποτελέσματα με αποκορύφωμα την "επιστημονική απόδειξη περί ύπαρξης του Θεού" του George Hammond με την οποία γέλασε όλη η επιστημονική κοινότητα (και πολλές από τις θρησκευτικές).
Από την άλλη πλευρά, η εμπλοκή της επιστήμης σε τομείς που μέχρι πρότινος ανήκαν στο χώρο της θρησκείας και της δεισιδαιμονίας φαίνεται όχι μόνο να απομυθοποιεί το ρόλο και τις δυνάμεις του ιερατείου αλλά πολλές φορές να κλονίζει και ορισμένα από τα θεμέλια της ίδιας της θρησκείας. Έτσι, άνθρωποι που έχουν ψυχικές ή νευρικές ασθένειες δεν θεωρούνται πλέον δαιμονισμένοι αλλά θεραπεύονται από ψυχιάτρους ή νευρολόγους, αντί να καίγονται ζωντανοί όπως παλιότερα.
Δ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Όσο ανόητη φαίνεται η προσπάθεια της ερμηνείας της ευθύγραμμης διάδοσης του φωτός με βάση την Αγία Γραφή, άλλο τόσο ανόητη φαίνεται η προσπάθεια ερμηνείας της γένεσης με βάση τους φυσικούς νόμους. Η Φυσική και η Αγία Γραφή απαντούν σε διαφορετικά ερωτήματα και χρησιμοποιούν διαφορετικές μεθόδους.
Έτσι, η μεν θρησκεία προσεγγίζει διαισθητικά τα θέματα που διαχειρίζεται, βασιζόμενη στην απόλυτη πίστη χωρίς παρεκκλίσεις.
Από την άλλη η επιστήμη διαχειρίζεται τα δικά της θέματα γνωστικά, κριτικά και εμπειρικά, τοποθετώντας στη θέση της πίστης τη λέξη "γνωρίζω" και προσθέτοντας στο τέλος "και μπορώ να το αποδείξω".
E. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Barbour, Ian: "Όταν η επιστήμη συναντά τη θρησκεία: Εχθροί, Ξένοι ή Συνέταιροι;", 2000
Bucaille, M., Pannell, A.: "Η Βίβλος, το Κοράνι και η Επιστήμη", 2003
Einstein, Albert: "Επιστήμη και θρησκεία", άρθρο στο New York Times Magazine, 1930
Ferngren, Gary: "Επιστήμη και θρησκεία: Ιστορική παρουσίαση", 2002
Los Angeles Sunday Times, διάφορα άρθρα, Σεπτέμβριος 2002-Ιούλιος 2003
