ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (6000- 2600 π.Χ.)
Οι αρχαιολογικές ανασκαφές στο χώρο της Κρήτης δείχνουν ότι το νησί κατοικούνταν από την 6η χιλιετία π.Χ. Ειδικότερα βρέθηκαν νεολιθικά ερείπια στη Φαιστό, στην Κνωσό και στη Σητεία. Τότε σχηματίστηκαν οι πρώτοι οικισμοί, που ζούσαν από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Οι άνθρωποι κατοικούσαν σε λίθινα σπίτια και σπανιότερα σε σπηλιές, όπως στο σπήλαιο Ειλειθυίας, στο Στραβομύτη, στο Ελληνοσπήλαιο, στην Τράπεζα Λασιθίου κ.ά. Εκεί έχουν εντοπιστεί όπλα, αγγεία, εργαλεία, λεπίδες και πελέκεις από κόκαλο, οψίανο ή πέτρα και λατρευτικά αντικείμενα αφιερωμένα στη θεά της γονιμότητας.
ΠΡΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ (2600-1900 π.Χ.)
Με την επέκταση της χρήσης του χαλκού αυξήθηκε σημαντικά ο πληθυσμός του νησιού και άρχισαν οι εμπορικές επαφές με τις γειτονικές περιοχές της Μικράς Ασίας, των Κυκλάδων και της Αιγύπτου. Η γεωγραφική θέση, το εύφορο έδαφος και η μακραίωνη περίοδος ειρήνης που είχε προηγηθεί, ευνόησαν την ανάπτυξη ενός λαμπρού πολιτισμού που φτάνει σε ακμή στις αμέσως επόμενες περιόδους. Η Προανακτορική Εποχή διακρίνεται σε τρεις φάσεις. Σύμφωνα με τους μελετητές, η χρονολόγηση των περιόδων της βασίζεται στην αιγυπτιακή χρονολόγηση, που γίνεται με βάση τις δυναστείες, αποτέλεσμα των εμπορικών επαφών της Κρήτης με την Αίγυπτο. Στην πρώτη φάση, η χρήση του χαλκού δεν είχε πλήρως αντικαταστήσει τα λίθινα και πήλινα εργαλεία και η επικοινωνία με τις γύρω περιοχες ήταν σχετικά περιορισμένη. Κατά τη δεύτερη φάση, αναπτύχθηκε σημαντικά η αλιεία, η γεωργία, η ναυτιλία και το εμπόριο για την προμήθεια κασσίτερου, απαραίτητου συστατικού για την κατασκευή του μπρούντζου. Μεταξύ των οικισμών του νησιού διακρίθηκαν κάποιες πόλεις, χτισμένες σε στρατηγικές θέσεις, που παρουσίασαν μεγάλη οικονομική ανάπτυξη. Στην περιοχή της Μεσαράς και των Αρχάνων έχουν εντοπιστεί θολωτοί τάφοι εκείνης της εποχής που δίνουν πλήθος πληροφοριών για τις λατρευτικές συνήθειες των ανθρώπων και τον πολιτισμό τους. Μεταξύ των αρχαιολογικών ευρημάτων υπάρχουν όπλα, εργαλεία και κοσμήματα. Τέλος, στην τρίτη φάση της Προανακτορικής Εποχής, βελτιώθηκε σημαντικά η τεχνική κατασκευής και όλο και περισσότερο άρχισαν να χρησιμοποιούνται νέα υλικά όπως πολύτιμοι λίθοι, ελεφαντόδοντο από την Αίγυπτο και χρυσός. Σημαντικά καλλιτεχνικά δείγματα της εποχής αποτελούν οι ποικίλες σφραγίδες που έχουν ανευρεθεί και αποτελούν πραγματικά κομψοτεχνήματα.
ΠΑΛΑΙΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ (1900-1700 π.Χ.)
Το 1900 π.Χ. άρχισαν να χτίζονται στην Κρήτη τα πρώτα ανάκτορα, αποτέλεσμα της μεγάλης ανάπτυξης που γνώριζε το νησί. Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές ανασκαφές, σ' εκείνη την εποχή χρονολογείται το ανάκτορο της Κνωσού, το μεγαλύτερο πάνω στο νησί, καθώς και τα ανάκτορα της Φαιστού, των Μαλίων και του Κάτω Ζάκρου. Τα διαμερίσματά τους εντυπωσιάζουν ακόμα και σήμερα με τον αριθμό και την πλούσια διακόσμησή τους, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι ο Μινωικός πολιτισμός ήταν ένας από τους λαμπρότερους και πλουσιότερους της Ελλάδας. Επίσης, στην ίδια εποχή χρονολογούνται τα ευρήματα από το Μοναστηράκι Ρεθύμνου, τα Χανιά και τις Αρχάνες. Γύρω από τα ανάκτορα έχουν εντοπιστεί οικισμοί, με οργανωμένο ρυμοτομικό, αποχετευτικό και υδρευτικό σύστημα και πλήθος αντικειμένων καθημερινής χρήσης με μεγάλη ιστορική σημασία. Το πιο σημαντικό εύρημα της εποχής είναι ο περίφημος δίσκος της Φαιστού (1700-1600 π.Χ.), που αποτελεί μοναδικό δείγμα ιερογλυφικής γραφής και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου. Η οικονομία στηριζόταν στη γεωργία και το εμπόριο, που γνώρισε πολύ μεγάλη ανάπτυξη, γεγονός που ενισχύεται από την ανεύρεση αντικειμένων κρητικής προέλευσης στην Αίγυπτο και την Κύπρο. Το τέλος της Παλαιοανακτορικής Εποχής σημαδεύεται από ισχυρό σεισμό που έγινε το 1700 π.Χ. και προκάλεσε τη καταστροφή των περισσοτέρων ανακτόρων.
ΝΕΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ (1700- 1450 π.Χ.)
Αν και ο σεισμός του 1700 π.Χ. προκάλεσε μεγάλες καταστροφές, τα ανάκτορα ανοικοδομήθηκαν και εγκαινιάστηκε η νεοανακτορική εποχή, η περίοδος ακμής του μινωικού πολιτισμού. Τα ανάκτορα αποτελούσαν το κέντρο της οικονομικής, κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής. Η μεγαλοπρέπεια των διαμερισμάτων τους, ο πλούτος και το μέγεθος τους που φτάνει και τα 22.000 τ.μ., εντυπωσιάζουν ακόμα και σήμερα τους επισκέπτες. Γύρω τους υπήρχαν κι άλλα οικοδομήματα, βοηθητικοί χώροι, επαύλεις αξιωματούχων, εμπόρων και ιερέων, εργαστήρια και κατοικίες. Το πλήθος των αρχαιολογικών ευρημάτων δίνουν πολλές πληροφορίες για τον τρόπο οργάνωσης της οικονομίας και της καθημερινής ζωής, που διέφερε από πόλη σε πόλη. Οι άνθρωποι ασχολούνταν κυρίως με τη ναυτιλία και το εμπόριο κρασιού και αρωματικών ελαίων, και δευτερευόντως με τη γεωργία, την υφαντική και τη κεραμική. Το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής ζωής συγκεντρωνόταν στα λιμάνια της Αμνισού, των Αγίων Θεοδώρων, των Μαλίων, της Φαιστού και της Αγίας Τριάδας, ενώ τα αγαθά μεταφέρονταν από τη μια πόλη στην άλλη μέσω ενός πολύ καλά οργανωμένου οδικού δικτύου. Έτσι αναδείχθηκε η τάξη των εμπόρων, των βιοτεχνών και των ιερέων, με κορυφαίο το βασιλιά, που λατρευόταν ως Αρχιερέας μαζί με τη θεά της γονιμότητας. Οι θολωτοι τάφοι που έχουν εντοπιστεί και τοποθετούνται χρονικά σ' αυτή την εποχή, μας δίνουν πλήθος πληροφοριών για τις ενταφιακές και λατρευτικές συνήθειες των ανθρώπων. Σίγουρα δεν θα μπορούσε να υστερεί η καλλιτεχνική παραγωγή, με υπέροχα δείγματα μικροπλαστικής, λιθοτεχνίας, ζωγραφικής, μικροτεχνίας, αγγειογραφίας, χρυσοχοϊας και σφραγιδογλυφίας. Τέλος, απεικονίσεις της καθημερινής ζωής πάνω σε αγγεία και τοιχογραφίες αποδεικνύουν τον εξέχοντα ρόλο που είχε η γυναίκα στη μινωική κοινωνία. Όπως ήταν αναμενόμενο η μεγάλη άνθηση του μινωικού πολιτισμού δεν άφησε αδιάφορη την υπόλοιπη Ελλαδα και τις αποικίες της Κρήτης. Ο λαμπρός Μινωικός Πολιτισμός καταστράφηκε μετά από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και τους μετασεισμούς που την ακολούθησαν και οι οποίοι προκάλεσαν ψηλά παλιρροιακά κύματα που περέσυραν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους, ενώ την ίδια στιγμή μεγάλες πυρκαγιές ολοκλήρωναν την καταστροφή.
ΜΕΤΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ (1450-1100 π.Χ.)
Οι Αχαιοί, εκμεταλλευόμενοι την καταστροφή του μινωικού πολιτισμού, κατέλαβαν την Κνωσό και εδραίωσαν εκεί μια ισχυρή Αχαϊκή δυναστεία. Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές ανασκαφές που έφεραν στο φως πινακίδες της μυκηναϊκής γραφής Γραμμικής Β, οι Αχαιοί κατάφεραν σύντομα να ελέγξουν όλο το νησί. Αν και η κοινωνία συνέχισε να στηρίζεται στο εμπόριο και τις ανταλλαγές με τις γειτονικές περιοχές της Αιγύπτου και της Μικράς Ασίας, η αλλαγή ήταν φανερή στην τέχνη και την καθημερινή ζωή των κατοίκων. Όλα τα αντικείμενα κεραμικής, χαλκουργίας, χρυσοχοϊας και πλαστικής πιστοποιούν τη συνύπαρξη και αλληλεπίδραση των δύο πληθυσμιακών στοιχείων για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το 1380 π.Χ. σημειώθηκε νέος ισχυρός σεισμός που διέλυσε και τα τελευταία δείγματα του μινωικού πολιτισμού. Τότε καταστράφηκε και το ανάκτορο της Κνωσού. Ωστόσο μια άλλη εκδοχή δέχεται ότι καταστράφηκε μετά από σφοδρή σύγκρουση των Αχαιών της ηπειρωτικής Ελλάδας με αυτούς της Κρήτης. Μετά και από αυτήν τη θεομηνία οι νέοι κατακτητές ισχυροποιήθηκαν περισσότερο, διατήρησαν το πλούτο των προκατόχων τους, αλλά δεν κατάφεραν να συνεχίσουν τη μεγάλη πολιτιστική τους παράδοση. Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι το 1200 π.Χ. η Κρήτη είχε ισχυρό στόλο που επιδίδετο σε πειρατικές επιδρομές στην ανατολική Μεσόγειο. Ωστόσο, με την είσοδο στον 11ο αι. άρχισε η αντίστροφη μέτρηση που επέτρεψε στα ευρωπαϊκά φύλα να κατέβουν από το βορρά και να φτάσουν μέχρι και την Κρήτη.
ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1100-900 π.Χ.)
Τον 11ο αι. π.Χ. η Ελλάδα άρχισε να κατακλύζεται από Αχαιούς και Δωριείς που καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της και φτάνουν μέχρι και την Κρήτη. Οι κάτοικοι του νησιού, γνωστοί και ως Ετεοκρήτες, κατέφυγαν στις πιο απρόσιτες περιοχές της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης και έχτισαν νέους οικισμούς, όπως ο οικισμός στο Καρφί Λασιθίου και στην Πραισό, προσπαθώντας να διατηρήσουν αναλλοίωτα τη γλώσσα, τα έθιμα και τις παραδόσεις τους. Oι νέοι κατακτητές έφεραν στο νησί τη γενικευμένη χρήση του σιδήρου, που τώρα πιά χρησιμοποιείται και για την κατασκευή εργαλείων, όπλων και διακοσμητικών αντικειμένων και μια σειρά καινούργιων εθίμων, όπως το κάψιμο των νεκρών.
ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ & ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (900 - 500 π.Χ).
Από το 900 π.Χ. και μετά, με την επικράτηση των Δωριέων στην Κρήτη, η πολιτική ζωή διαμορφώνεται με βάση το ολιγαρχικό πολίτευμα. Συγκροτούνται πάνω από 100 πόλεις-κράτη, με κυριότερες τη Γόρτυνα, τη Φαιστό, την Κνωσό, την Τύλισο, τη Λυττό, τη Ριζηνία, τη Χερσόνησο, τη Λάππα, τη Λισσό, την Τάρρα, τη Μίλατο, την Ιεράπυτνα, την Κυδωνία, την Ίτανο, τη Σητεία, την Πραισό και την Ολούντα. Η κοινωνία χωρίστηκε σε τρεις τάξεις, τους Περίοικους, που είχαν ελάχιστα πολιτικά δικαιώματα αλλά κατείχαν γη και μπορούσαν να ασχοληθούν με το εμπόριο, τους Μινωίτες, που δούλευαν σαν δούλοι για τη κατασκευή των δημόσιων έργων και τους Αφαμιώτες ή Κλαρώτες, που έγιναν προσωπικοί δούλοι των Δωριέων και προορίζονταν για σκληρές αγροτικές εργασίες. Στο χώρο των γραμμάτων και των τεχνών ήταν έντονη η επίδραση του δωρικού, αλλά και του ανατολικού στοιχείου, που φαίνεται στα αντικείμενα χρυσοχοϊας, αγγειογραφίας, πλαστικής, μικροπλαστικής και μεταλλουργείας. Ο γλύπτης Δαίδαλος εγκαινιάζει μια καινούργια τεχνοτροπία στην πλαστική που ονομάζεται "Δαιδαλικός" ρυθμός. Πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων του ρυθμού αυτού εκτίθενται στα μουσεία της Κρήτης. Καθ' όλη τη διάρκεια του 7ου αι. π.Χ., η Κρήτη αποτέλεσε το κέντρο της πολιτιστικής και καλλιτεχνικής ζωής της Ελλάδας. Ωστόσο, ο επόμενος αιώνας έφερε τις συνεχείς προστριβές μεταξύ των κρητικών πόλεων και τις καταστροφικές εισβολές εχθρών από την ηπειρωτική Ελλάδα και την Ασία. Η ζωή όμως παρέμεινε οργανωμένη με βάση το αυστηρό σπαρτιάτικο πρότυπο, γεγονός που αποδεικνύεται και από το περιεχόμενο των νόμων της Γόρτυνας, (5ου αι. π.Χ.) που ανακαλύφθηκαν στις ανασκαφές της ομώνυμης αρχαίας πόλης.
ΚΛΑΣΣΙΚΗ & ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (500-67π.Χ.).
Καθ' όλη όλη τη διάρκεια της κλασικής περιόδου, όταν οι πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας συγκρούονταν συνεχώς μεταξύ τους, η Κρήτη παρέμεινε στο παρασκήνιο και δεν αναμείχθηκε ούτε στους Περσικούς, ούτε στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Όταν η κυριαρχία των Μακεδόνων εγκαινίασε την ελληνιστική περίοδο, οι Κρήτες, προσπαθώντας να κερδίσουν την εύνοια των ισχυρών, ανακήρυξαν τον Φίλιππο Ε' (217-216 π.Χ.) προστάτη του νησιού. Ωστόσο, ούτε αυτό ήταν αρκετό για να σταματήσουν οι μεταξύ τους διαμάχες. Την εικόνα διάλυσης που έδινε το νησί επωφελήθηκαν οι πειρατές της Κιλικίας που κυριαρχούσαν στην ανατολική Μεσόγειο. Ξεκινώντας από τη Κρήτη εκστράτευσαν εναντίον της ρωμαϊκής πόλης Όστιας τον 2ο αι. π.Χ. γεγονός που έδωσε στη Ρώμη την αφορμή για να επέμβει στα πολιτικά πράγματα του νησιού. Μετά από μια αποτυχημένη εκστρατεία του Μάρκου Αντώνιου, το 71 π.Χ. , που στοίχησε το θάνατο όλων των αιχμαλώτων, το 69 π.Χ. ο ύπατος Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο εκστράτευσε εκ νέου εναντίον της Κρήτης και, μετά από σκληρό αγώνα, δυο χρόνων κατάφερε να την υποδουλώσει το 67 π.Χ.
ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (67 π.Χ.-330)
Το 67 π.Χ. το νησί της Κρήτης, μετά από σκληρή αντίσταση δυο χρόνων, πέρασε στα χέρια των Ρωμαίων. Ακολούθησε μια ειρηνική περίοδος όπου οι πόλεις, με πρωτεύουσα τη Γόρτυνα, γνώρισαν σημαντική ανάπτυξη, απέκτησαν πολυτελή ρωμαϊκά οικοδομήματα, ναούς, ωδεία, στάδια και λουτρά, και ο πληθυσμός ανήλθε σε 300.000 κατοίκους. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν η Κνωσός που κατάφερε να επεκταθεί σημαντικά, η Κυδωνία, τα Άπτερα, η Ιεράπετρα, η Φαιστός, η Λυττός και η Ελευθέρνα. Η παρουσία των Ρωμαίων δεν επηρέασε ιδιαίτερα την καθημερινή ζωή και τις συνήθειες των κατοίκων που διατήρησαν τη γλώσσα τους και τις λατρευτικές τους συνήθειες. Εκείνη την εποχή επίσης οι Κρήτες ήρθαν σε επαφή με τον Χριστιανισμό και ιδρύθηκε η πρώτη εκκλησία από το μαθητή του Απόστολου Παύλου και πολιούχο του νησιού, Άγιο Τίτο. Το 330, μετά τη διάσπαση του ρωμαϊκού κράτους σε ανατολικό και δυτικό, η Κρήτη πέρασε στη κυριαρχία του Βυζαντίου.
ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (330-824)
Όταν το Ρωμαϊκό Κράτος διασπάστηκε σε ανατολικό και δυτικό, η Κρήτη αποτέλεσε αρχικά τμήμα της επαρχίας Ιλλυρίας και στη συνέχεια, από το 395 π.Χ., τμήμα του Βυζαντίου με αυτοκράτορα το Μεγάλο Θεοδόσιο. Την περίοδο αυτή εξαπλώθηκε ο χριστιανισμός και η επισκοπή της Κρήτης συμπεριλήφθηκε στο Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Επίσης ανεγέρθηκαν οι πιο σημαντικές βυζαντινές εκκλησίες του νησιού, όπως η βασιλική του Αγίου Τίτου, που σώζεται στον Αρχαιολογικό Χώρο της Γόρτυνας, η βασιλική της Πανόρμου στο Ρέθυμνο και η βασιλική Αλμυρίδας Αποκορώνου. Καθ' όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Περιόδου το νησί δέχτηκε πολλές επιθέσεις Αράβων, που αποκρούστηκαν με γενναιότητα, μέχρι το 824 που οι Σαρακηνοί Άραβες κατάφεραν τελικά να το υποτάξουν.
ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑ (824-961)
Το 824, οι Σαρακηνοί Άραβες, με αρχηγό τον Αμπού Χαφς, κατάφεραν να κατακτήσουν την Κρήτη. Η περίοδος της Αραβοκρατίας σημαδεύτηκε από συνεχείς πειρατικές επιδρομές και το νησί είχε μετατραπεί σε μεγάλο σκλαβοπάζαρο της Ανατολής. Η πόλη Κάντια, το σημερινό Ηράκλειο, οχυρώθηκε και περιστοιχίστηκε από βαθιά τάφρο ("χάντακ") για να αποτελέσει την πρωτεύουσα του ανεξάρτητου αραβικού κράτους της Κρήτης. Καθ' όλη τη διάρκεια της Αραβοκρατίας το Βυζάντιο προσπάθησε επανειλημμένως να ανακτίσει την Κρήτη, όπως το 826, όταν ο στρατηγός Καρτερός κατάφερε να προκαλέσει σοβαρές απώλειες στους Άραβες. Ωστόσο η Αραβοκρατία κράτησε μέχρι το 961 όπου μετά από πολύμηνη πολιορκία, ο βυζαντινός Νικηφόρος Φωκάς συμπεριέλαβε το νησί πάλι στο Βυζαντινό Κράτος.
ΝΕΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (961- 1204)
Η Νεοβυζαντινή Περίοδος ξεκινά με την ανακατάληψη του νησιού από το Βυζαντινό Νικηφόρο Φωκά στις 7 Μαϊου 961 και την απελευθέρωσή του από τον ζυγό των Αράβων. Η σκληρή μάχη, αποτέλεσμα πολύμηνης πολιορκίας, προκάλεσε μεγάλες απώλειες στον αραβικό στρατό και το θάνατο 200.000 Αράβων. Με τη νέα ένταξη της Κρήτης στο Βυζαντινό Κράτος, ξεκίνησε μια μακρά περίοδος αναβίωσης του Χριστιανισμού, όπου το νησί γνώρισε μεγάλη πολιτιστική και οικονομική άνθηση. Την περίοδο αυτή έφτασαν στη Κρήτη ιεραπόστολοι που δίδαξαν το χριστιανισμό σε όλο το νησί, μεταξύ των οποίων, ο Όσιος Νίκων ο Μετανοείτε και ο Άγιος Ιωάννης ο Ξένος. Παράλληλα, ξεκίνησε μια προσπάθεια εποικισμού και ενίσχυσης του ντόπιου πληθυσμού όπως η μετακίνηση και εγκατάσταση βυζαντινών οικογενειών από τον Αλέξιο Κομνηνό Β΄ το 1082. Το 1204, με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, ο λατίνος αυτοκράτορας παραχώρησε το νησί στον Βονιφάτιο Μονφερατικό, που το πούλησε στους Βενετούς το 1210.
ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ (1204- 1669)
Η Περίοδος της Ενετοκρατίας ξεκίνησε με την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204 και την παραχώρηση της Κρήτης από το λατίνο αυτοκράτορα στον Βονιφάτιο Μονφερατικό. Ο τελευταίος, το 1210 πούλησε το νησί στους Βενετούς, που αφού αντιμετώπισαν με επιτυχία τις επιθέσεις των Γενουατών, κατάφεραν να εγκατασταθουν εκεί οριστικά το 1212 και να ορίσουν πρωτεύουσα του νησιού το Ηράκλειο. Η Ενετοκρατία που διήρκεσε τέσσερις αιώνες περίπου διακρίνεται σε δυο υποπεριόδους. Η πρώτη φτάνει μέχρι το 1453, που οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη και η δεύτερη μέχρι το 1669, όπου ύστερα από σκληρή πολιορκία 21 ετών πέρασε και η Κρήτη στα χέρια των Τούρκων. Καθ' όλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας, η Κρήτη γνώρισε σημαντική πληθυσμιακή ανάπτυξη καθώς οι Βενετοί επιδόθηκαν σε μια μεγάλη προσπάθεια εποικισμού της για την ενίσχυση της εκεί παρουσίας τους. Το νησί, γνωστό και ως "Βασίλειο της Κρήτης" διαιρέθηκε διοικητικά αρχικά σε έξι σεξτέρια και αργότερα σε τέσσερα διαμερίσματα. Η εξουσία ασκούνταν από τον Δούκα, τους συμβούλους του και τους ρέκτορες, ενώ ο ντόπιος πληθυσμός δεν είχε σχεδόν κανένα δικαίωμα και περιουσία. Την εποχή εκείνη επιβλήθηκε λατίνος αρχιεπίσκοπος και έγινε μεγάλη προσπάθεια περιορισμού της Ορθόδοξης Εκκλησίας και δήμευση της περιουσίας της. Όπως ήταν αναμενόμενο κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας ξέσπασαν μια σειρά απελευθερωτικά κινήματα με κορυφαία αυτά των Σκορδίληδων, του Καλλέργη και των Μελισσηνών. Κατάφεραν να κερδίσουν κάποια προνόμια και δικαιώματα για τον ντόπιο πληθυσμό, όπως η συνθήκη του 1299 (Pax Alexii Callergi), που αναγνώρισε το δικαίωμα εγκατάστασης ορθόδοξου επισκόπου, ελεύθερης εγκατάστασης σε όλο το νησί και την απελευθέρωση των δουλοπάροικων. Το κίνημα των αδερφών Καλλέργη βρήκε και την υποστήριξη βενετών γαιοκτημόνων που δυσαρεστημένοι από τη σκληρή φορολογία συνέπραξαν για την ανακήρυξη του νησιού σε Αυτόνομη Δημοκρατία με το όνομα Δημοκρατία του Αγίου Τίτου. Ωστόσο, παρά τις όποιες κινήσεις ανεξαρτησίας κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας το φεουδαρχικό σύστημα ήταν ιδιαίτερα πιεστικό για τους φτωχούς αγρότες που εργάζονταν ως δουλοπάροικοι στα κτήματα των πλουσίων γαιοκτημόνων. Με την παρακμή του φεουδαρχικού συστήματος αναδείχθηκε σε ηγετική η τάξη των αστών εμπόρων και άρχισε πάλι να ενισχύεται η Ορθόδοξη εκκλησία. Το βασικό χαρακτηριστικό της Ενετοκρατίας ήταν η μεγάλη πολιτιστική ανάπτυξη, που έχει να επιδείξει σημαντικά δείγματα ζωγραφικής τέχνης της Κρητικής Σχολής, του θεάτρου, της λογοτεχνίας και της ποίησης. Τέλος, εντυπωσιακή ήταν η ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής, με την ανέγερση επιβλητικών φρουρίων, οχυρωματικών και δημοσίων έργων.
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ (1669 - 1898)
To 1645, 60.000 Τούρκοι με επικεφαλή τον Γιουσούφ Πασά αποβιβάστηκαν στην Κρήτη και κατέλαβαν τα Χανιά και το Ρέθυμνο. Μετά από σκληρή πολιορκία 21 ετών, στις 27 Σεπτεμβρίου 1669, ο Χάνδακας, το τελευταίο προπύργιο αντίστασης, παραδόθηκε από το Φραγκίσκο Μοροζίνη στον Τούρκο Αχμέτ Κιοπρουλή. ΄Ετσι, σχεδόν ολόκληρη η Κρήτη, έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας χαρακτηρίζεται από μεγάλες καταστροφές, δήμευση όλων των περιουσιών που περιήλθαν στα χέρια του Σουλτάνου και σκληρό διωγμό του ντόπιου χριστιανικού στοιχείου, παρά τα όποια προνόμια που είχε παραχωρήσει ο Μωάμεθ Β΄στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το μεγαλύτερο μέρος των εκκλησιών έγιναν τζαμιά και ο πληθυσμός σφαγιάστηκε και αιχμαλωτίστηκε. Οι Κρητικοί που δεν εγκατέλειψαν το νησί, αν και ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες φτώχειας και καταπίεσης, αντιστάθηκαν με όλα τα μέσα που διέθεταν. Το 1692 δεν δίστασαν να συμπράξουν με τους Βενετούς, σε μια τελικά αποτυχημένη προσπάθεια αποτίναξης του τούρκικου ζυγού, γεγονός που προκάλεσε τον εχθρό και στοίχησε τη ζωή πολλών χριστιανών. Μια ανάλογη προσπάθεια έγινε υπό τη βοήθεια των Ρώσων το 1770, που όμως σφραγίστηκε κι αυτή με αίμα. Ωστόσο οι Κρητικοί, γενναίοι και θαρραλέοι, δεν εγκατέλειψαν τον αγώνα. Στο διάστημα 1821-24 το νησί απελευθερώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του και αν ο Αιγύπτιος Μεχμέτ Άλη δεν πρόστρεχε σε βοήθεια του Σουλτάνου όλο το νησί θα απελευθερωνόταν. Οι συνθήκες που ακολούθησαν μετά τη σύσταση του Ελληνικού Κράτους επέτρεψαν στο Σουλτάνο να τη δωρήσει στην Αίγυπτο μέχρι το 1840, όπου οι εξεγέρσεις κορυφώθηκαν και δόθηκαν πολλά προνόμια στο πληθυσμό. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την οργή των Τούρκων και σημειώθηκαν οι πιο βίαιες συγκρούσεις πάνω στο νησί με αποκορύφωμα την επανάσταση του 1895-96, τη Μάχη της Κρήτης το 1866-68 και το ολοκαύτωμα της Μονής του Αρκαδίου. Ακολούθησαν συνεχείς εξεγέρσεις που οδήγησαν το 1898 στην ανακήρυξη της Κρήτης ως ανεξάρτητη "Κρητική Πολιτεία" που εγκαινιάζει μια περίοδο που ο πληθυσμός προσπαθεί να επιβιώσει και να επουλώσει τις πληγές των δυο αιώνων σκλαβιάς.
ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ (1898- σήμερα)
Το 1898 οι Μεγάλες Δυνάμεις ανακήρυξαν τη Κρήτη ως ανεξάρτητη "Κρητική Πολιτεία" υπό τη κυριαρχία του Σουλτάνου. Ωστόσο, οι αυθαιρεσίες του Αρμοστή Πρίγκηπα Γεώργιου, προκάλεσαν την οργή των Κρητικών που το 1905 εξεγέρθηκαν εναντίον του πραγματοποιώντας τη περίφημη "Επανάσταση του Θέρισου". Αποτέλεσμα ήταν να αναγκαστεί σε παραίτηση ο παλιός αρμοστής και να οριστεί νέος ο Αλέξανδρος Ζαϊμης. Στα γεγονότα εκείνης της εποχής αναδείχθηκε η μεγάλη πολιτική φυσιογνωμία του Ελευθέριου Βενιζέλου που σφράγισε με τη παρουσία του την νεώτερη ιστορία της Ελλάδας. Μετά και από αυτά τα γεγονότα στις 17/30 Μαϊου 1913 επικυρώθηκε η τελική ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα και υψώθηκε η ελληνική σημαία στο νησί. Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής, οι Κρητικοί πήραν μέρος στον αγώνα για την απελευθέρωση, με αποκορύφωμα τη Μάχη της Κρήτης στις 20-28 Μαϊου του 1941, που αποτέλεσε την απόκρουση της σημαντικότερης ίσως αποβατικής επίθεσης των Γερμανών από τους αγωνιστές Κρητικούς και τους συμμάχους τους, Αυστραλούς, Νεοζηλανδούς και Βρετανούς. Μετά από τέσσερα χρόνια γερμανικής κατοχής ξεκίνησε μια περίοδος ειρήνης και ανασυγκρότησης της ζωής του κρητικού λαού. Από εκείνη τη στιγμή και μετά το νησί γνώρισε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη, λόγω των εκτεταμένων καλλιεργειών των γόνιμων εδαφών του και του τουρισμού, όπως επίσης και σημαντική πρόοδο στα γράμματα και τις επιστήμες.
Η ΚΡΗΤΗ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ
Απεστάλη: 13/08/2005, 13:54:49
